„Stopniowo stawało się coraz bardziej oczywiste, że los Europy Środkowej zaczyna być zależny od nowego kontekstu – rozwoju i dynamiki, lecz także od zróżnicowania i wewnętrznych napięć światowego systemu kapitalistycznego. Nawet w centrum owego systemu wizja jednej, oczywistej ścieżki rozwoju została wyraźnie podważona, a Europa Środkowa weszła w jego obręb w momencie, w którym staje on w obliczu wielu nowych wyzwań i problemów." M. Ziółkowski (s. 238)

Recenzowana praca liczy sobie 295 stron, składa się z trzech części (piętnastu rozdziałów), przedmowy, bibliografii, indeksu nazwisk i informacji o pierwodrukach tekstów zamieszczonych w omawianym tomie. Książka Marka Ziółkowskiego stanowi bowiem zbiór tekstów profesora opublikowanych w przeciągu ponad 30 lat. Jak zaznacza w przedmowie autor zebrane w publikacji teksty stanowią pewną całość ukazującą stan, kondycję i rolę teorii socjologicznej w analizie współczesnego społeczeństwa polskiego (s. 9).

Część I „Studia z teorii socjologicznej" otwiera tekst o charakterze metateoretycznym, w którym autor ukazuje stan współczesnej teorii socjologicznej akcentując to, co wpłynęło w drugiej połowie XX wieku na obecny stan teorii. Odwołując się do „diagnozy" postawionej przez Jerzego Szackiego w „Historii myśli socjologicznej" [1] zostają tu przywołane cztery ścieżki rozwoju/stanu teorii socjologicznej na początku XXI w. Mowa tu o: (1) rozmyciu granic dyscypliny, czerpaniu m.in. z filozofii, (2) odwrocie od inspiracji z nauk przyrodniczych i tzw. „zwrocie językowym", (3) odejściu od pozytywizmu na rzecz konstruktywizmu i (4) postawieniu akcentu na zmienność, płynność i wszechobecne ryzyko we współczesnym świecie. Ukazanie wieloparadygmatyczności socjologii i konsekwencji tego stanu rzeczy na poziomie ontologicznym, epistemologicznym i metodologicznym stanowi klucz do pozostałych tekstów zamieszczonych w książce. Każdy kolejny rozdział poświęcony odrębnemu zagadnieniu zaczyna się od ukazania założeń ontologicznych (wynikających z dominujących w socjologii stanowisk teoretycznych) i ich dalszych konsekwencji. Omówiona tu zostaje kwestia władzy (mocy sprawczej), świadomości społecznej, dziedziczenia, systemu społecznego, interesów społecznych i systemu aksjo-normatywnego. Wymienione pojęcia ukazane są w kontekście najnowszej historii Polski, co sprawia, że czytelnik porusza się we wnikliwej analizie teoretycznej przemian społeczeństwa od lat 80-tych XX wieku do początków transformacji systemowej.

Część drugą „O wybranych aspektach polskiej transformacji" otwiera tekst poświęcony przekształceniom systemu aksjo-normatywnego, w którym autor odwołując się do pojęć utowarowienia, odtowarowienia i kapitału społecznego analizuje to, co działo się w Polsce w okresie transformacji gospodarczej. Wychodząc od koncepcji systemu rozwiniętej przez funkcjonalistów Ziółkowski ukazuje, jak dochodzi do przemian wartości i ich nawarstwiania się w sytuacji, gdy społeczeństwo w swoich działaniach kieruje się różnymi systemami logiki. Z jednej strony przebija jeszcze echo norm z systemu socjalistycznego. Z drugiej zaś trwa pamięć działań wspólnotowych. Równocześnie formuje się trzeci system normatywny odnoszący się do gospodarki i relacji opartych na działaniach wolnorynkowych. W dalszych rozdziałach powraca wątek indywidualizmu, z akcentem na brak tradycji indywidualizmu liberalnego w polskim społeczeństwie. Taki stan rzeczy, zdaniem Ziółkowskiego, nakłada się na stale różnicujące się społeczeństwo, które po kilkunastu latach transformacji niewiele zachowało z fenomenu solidarnościowego. Poddane analizie zostają tu także pamięć i niepamięć zbiorowa w kontekście tego, z czym muszą zmierzyć się społeczeństwa po transformacji systemowej. Pytania o pamięć, ale i fenomen zbiorowej niepamięci są zdaniem Ziółkowskiego szczególnie istotne w odniesieniu do doświadczeń społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej w XX wieku. Mowa tu nie tylko o okresie komunizmu i tym, jak o tym czasie pamiętać i nie pamiętać zarazem, ale także o innych „trupach w szafie", jak to określa autor. Ma on tu na myśli okres przedkomunistyczny i stosunek Polaków do pamięci o innych grupach narodowych/etnicznych żyjących w Polsce. Rozdział jedenasty i dwunasty, zamykające tę część poświęcone są refleksjom nad lokalnością i relacjom prowincja-centrum.

Część trzecią „Transformacja społeczeństwa polskiego w analizie porównawczej" otwiera artykuł poświęcony „modernizacji imitacyjnej", w którym Ziółkowski ukazuje mechanizmy, procesy „rządzące" przemianami społeczeństw Europy Środkowej po odejściu od „realnego socjalizmu", gdy poszczególne kraje tego obszaru geopolitycznego starały się (i starają nadal) dorównać Europie Zachodniej. Kolejny rozdział „Tendencje zmian ładu społecznego w Polsce" jest kontynuacją refleksji o „modernizacji imitacyjnej", ale osadzoną w realiach Polski. Ostatni rozdział „Annus Mirabilis 1989 i jego dziedzictwo: spełnione obietnice, stracone złudzenia i niespodziewane rezultaty" – to tekst, napisany w dwadzieścia pięć lat po 1989 roku. Stanowi mocno ugruntowaną refleksję o przemianach demokratycznych i ich konsekwencjach dla Polski.

Kluczem spinającym publikację Marka Ziółkowskiego są wątki ładu społecznego, transformacji systemowej i procesu demokratyzacji w Europie Środkowej, ze szczególnym akcentem na przemiany społeczeństwa polskiego. To, co stanowi o unikatowości tej publikacji to bardzo mocne osadzenie prowadzonych refleksji w teoriach socjologicznych, przy czym teoria nie staje się tu tylko tłem, a wręcz przeciwnie, pozwala uchwycić i precyzyjnie przedstawić wieloaspektowość i głębie zjawisk związanych z transformacją społeczno-kulturową. Niewątpliwie prezentowana publikacja skierowana jest szczególnie do wąskiego grona, koneserów teorii socjologicznej. Czytelnik mniej biegły w tym zakresie będzie mieć przed sobą bardzo wymagającą lekturę. Jednak to, co jest atutem tej publikacji, to ukazanie wagi i znaczenia ugruntowanej teoretycznie wiedzy socjologicznej jako klucza do zrozumienia współczesnego społeczeństwa. Jest to unikatowe świadectwo i refleksyjne studium demokratyzacji społeczeństwa polskiego. Choć teksty koncentrują się na latach 80-tych i 90-tych XX wieku to omawiane problemy są stale obecne w polskim dyskursie publicznym i politycznym.

Przypisy:

[1] Jerzy Szacki. Historia myśli socjologicznej. Wyd. nowe, 7 dodr. Warszawa: PWN, 2012.