Choć problematyka władzy i społeczności lokalnych to ważny i bardzo często podejmowany obszar badań w naukach społecznych, to jednak sołectwa, jako jednostki pomocnicze samorządu gminnego nie stanowią zbyt dużego zainteresowania polskich naukowców. W ostatnich latach powstało niewiele monografii poświęconych tej problematyce [1]. I choćby z tego tytułu recenzowana publikacja Ilony Matysiak wyróżnia się w sposób szczególny. Nie jest to oczywiście jedyny walor tej publikacji (o czym w dalszej części recenzji). Z szerokiego zakresu potencjalnych pól badawczych sołectw i sołtysów autorka koncentruje się przede wszystkim na problematyce ról odgrywanych przez sołtysów i sołtyski we współczesnych środowiskach wiejskich uwzględniając m.in. ogólnospołeczne trendy przemian oraz kontekst lokalny. Tym, co w sposób szczególny autorka eksponuje w swoich badaniach jest płeć osób pełniących funkcje sołtysów poszukując czynników, które determinują obejmowanie tych funkcji, jak i aktywność w sołeckiej działalności.

Monografia składa się siedmiu rozdziałów. Pierwsze trzy mają charakter teoretyczny. W rozdziale pierwszym (Specyfika społeczności wiejskich w Polsce) oraz drugim (Mechanizmy rekrutacji elit w środowiskach wiejskich) widoczne są dwie perspektywy prowadzonych badań i analiz wybranych zjawisk na polskiej wsi. Pierwsza – historyczna – koncentruje się na ukazaniu zróżnicowań międzyregionalnych obszarów wiejskich głównie w kontekście spuścizny po okresie w którym Polska była pod zaborami (1795-1918). Natomiast druga perspektywa obejmuje współczesny obraz wsi i zachodzących tam procesów, który określony został poprzez wykorzystanie danych statystycznych (Głównego Urzędu Statystycznego, Państwowej Komisji Wyborczej oraz Regionalnych Izb Obrachunkowych), badań opinii publicznych (Centrum Badania Opinii Społecznej) oraz ustaleń innych badaczy, głównie z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. W dwóch pierwszych rozdziałach omawiana problematyka została osadzona w przyjętych perspektywach teoretycznych. Natomiast rozdział trzeci (Metodologia badań empirycznych) w sposób bardzo szczegółowy przedstawia całą procedurę badawczą – od pytań i hipotez badawczych, aż po metody badawcze i sposoby prezentacji wyników.

Niewątpliwie walorem publikacji jest fakt, że powstała ona na podstawie badań empirycznych prowadzonych z wykorzystaniem zarówno metody ilościowej, jak i jakościowej wspartych dodatkowo wielokrotnym studium przypadku. Pierwsza metoda – ilościowa – to przeprowadzony przez autorkę sondaż, który został zrealizowany podczas sześciu regionalnych spotkań stowarzyszeń grupujących osoby pełniące funkcje sołtysów (lata 2008–2010). Z kolei metoda jakościowa to głównie analiza treści, która obejmowała zgłoszenia w konkursie Sołtys Roku organizowany przez redakcję "Gazety Sołeckiej" oraz Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów. W sumie autorka przeanalizowała 77 zgłoszeń z dwóch edycji konkursu (2003 i 2007 rok). Analiza treści zgłoszeń do konkursów została uzupełniona o osiem indywidualnych wywiadów pogłębionych (w latach 2009–2010). Wadą badanej próby, co zauważyła sama autorka, jest "niereprezentatywność", bowiem obejmuje osoby bardzo aktywne zarówno we własnym środowisku lokalnym (stąd zgłoszenie do konkursu Sołtys Roku), jak i w "branżowych" stowarzyszeniach. W badaniach pomijana jest więc grupa "przeciętnych" sołtysów. Jednak z uwagi na problemy w zgromadzeniu odpowiedniego materiału empirycznego w żaden sposób nie umniejsza to walorów publikacji. Ostatnią zastosowaną metodą badawczą było wielokrotne studium przypadku. Autorka analizą objęła dziesięć gmin wiejskich i miejsko-wiejskich z pięciu województw o zróżnicowanych tradycjach historycznych (głównie przynależność do poszczególnych zaborów) oraz zróżnicowanych pod względem udziału kobiet w lokalnym życiu publicznym. Przyjętym kryterium aktywności publicznej było sprawowanie funkcji sołtysa i radnego rady gminy. W ramach tych badań przeprowadzono 108 indywidualnych wywiadów pogłębionych, które dostarczyły dane na temat 62 sołectw położonych w dziesięciu gminach. Zarówno sam dobór metod badawczych, jak i szeroki opis zawarty w monografii należy do mocnych stron recenzowanej publikacji. Szkoda tylko, że w aneksie nie zamieszono samych kwestionariuszy wykorzystanych do badań ilościowych.

Cztery ostatnie rozdziały stanowią prezentację wyników badań powstałych na podstawie bogatego materiału empirycznego. Dzięki kwerendzie zgłoszeń do konkursu "Sołtys Roku" oraz badań jakościowych autorka w rozdziale czwartym (Rola sołtysa na podstawie zgłoszeń do konkursu Sołtys Roku) przedstawiła oczekiwania społeczne wobec współczesnych sołtysów, pełnione przez nich role, czynniki wpływające na objęcie funkcji sołtysa, podejmowane działania oraz kapitał społeczny pełniących funkcję sołtysa. W kolejnym rozdziale (Determinanty obejmowania funkcji sołtysa przez kobiety i mężczyzn – wymiar jednostkowy) autorka skoncentrowała się na ustaleniu czynników, które wpływają na obejmowanie funkcji sołtysa. Uwzględniając przede wszystkim płeć Matysiak bada m.in. poziom kapitału kulturowego i społecznego sołtysów, ścieżki kariery w sublokalnej polityce (szczebel poniżej powiatowego i gminnego), czy uwarunkowania rodzinne. Interesującą częścią tego rozdziału jest również poznanie motywów, jakimi kierują się osoby kandydujące na funkcję sołtysów. Natomiast rozdział szósty (Determinanty obejmowania funkcji sołtysa przez kobiety i mężczyzn – wymiar strukturalny i kontekstowy) w znacznej części poświęcony jest czynnikom, które wpływają na coraz częstsze obejmowanie funkcji sołtysa przez kobiety. Autorka w sposób szczególny koncentruje się na znaczeniu czynników kulturowych. Ostatni, siódmy rozdział (Aktywność sołtysów i sołtysek – typy działań i sieci współpracy) stanowi, w opinii recenzenta, jedną z najważniejszych części monografii. Autorka podejmuje się próby (udanej) typologii ról pełnionych przez sołtysów. Dzięki wcześniej zgromadzonemu materiałowi empirycznemu Matysiak zdefiniowała poprzez przypisanie najważniejszych obowiązków sołtysa poszczególne typy ról, którymi są: 1) „sołtys urzędnik"; 2) „sołtys opiekun"; 3) „sołtys reprezentant"; 4) „sołtys skoncentrowany na infrastrukturze"; 5) „sołtys gospodarz"; 6) „sołtys architekt współpracy" oraz 7) „sołtys lokalny lider".

Inną ważną częścią ostatniego rozdziału jest prezentacja wyników badań nad kapitałem społecznym sołtysów. Ramy teoretyczne badań stanowią tu przede wszystkim teoria kapitału społecznego oraz teoria rekrutacji politycznej. Pierwsza z wymienionych jest jedną z najbardziej popularnych i wpływowych teorii w ostatnich latach nie tylko w socjologii, ale w ogóle w naukach społecznych. Walorem przyjętej perspektywy teoretycznej jest nie tylko samo jej wykorzystanie, ale również nawiązanie do ustaleń zarówno Roberta D. Putnama, jak i Pierre'a Bourdieu.

Innym walorem recenzowanej publikacji jest niewątpliwie bardzo bogata literatura przedmiotu oraz materiał źródłowy wykorzystany podczas badań. Szkoda tylko, że wśród tak bogatego materiału źródłowego zabrakło analizy danych z "Diagnozy Społecznej".

W monografii pojawiają się nieliczne błędy. Np. na stronie 17 autorka pisze o funduszach Unii Europejskiej przeznaczanych na rozwój kapitału ludzkiego i kapitału społecznego z programu Leader+ (w ramach osi III i IV PROW 2007-2013). Jednakże Leader+ był programem pilotażowym realizowanym w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój wiejskich 2004–2006".

Podsumowując, monografia Matysiak to bez wątpienia ważna pozycja w naukach społecznych, którą można rekomendować nie tylko badaczom polskiej wsi, ale również badaczom władzy lokalnej w Polsce.

Przypisy:

[1] Samorząd pomocniczy jako czynnik pobudzający społeczeństwo obywatelskie na wsi, red. A. Sakson, P. Węgierkiewicz, Wydawnictwo Krajowego Stowarzyszenia Sołtysów, Stowarzyszenie Fundamenty Silnego Państwa oraz Instytut Zachodni, Konin – Warszawa – Poznań 2010; Samorząd pomocniczy na wsi polskiej. Między tradycją a ponowoczesnością, red. J. Styk, P. Węgierkiewicz, Wydawnictwo Krajowego Stowarzyszenia Sołtysów 2006; A. Ptak, Sołectwa w lokalnym systemie władzy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2016. Z badań nad osiedlami w miastach warto wskazać: P. Swianiewicz, J. Krukowska, M. Lackowska, A. Kurniewicz, Błędne rondo marginalizacji? Jednostki pomocnicze samorządu w zarządzaniu dużymi miastami, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2013; P. Matczak, Rady osiedli: w poszukiwaniu sensu lokalnego działania, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008.