Celem książki Adama Mrozowickiego jest pokazanie robotników jako aktywnych aktorów zarówno w czasie transformacji ustrojowej po 1989 roku, jak i zachodzących w jej konsekwencji przemian społecznych. Mrozowickiemu nie odpowiadają narracje dominujące w socjologicznym myśleniu o klasie robotniczej po socjalizmie. Krytycznie odnosi się do teoretyków konwergencji (takich jak Piotr Sztompka czy Henryk Domański), widzących w mentalności i samej egzystencji robotników przeszkodę na drodze do mitycznego „zjednoczenia z Zachodem”. Zachowuje również dystans wobec protekcjonalnego podejścia traktującego robotników jako „wielkich przegranych” transformacji ustrojowej (Leszek Gilejko, Kazimierz Słomczyński) oraz tezy, że dali się oni zmanipulować przez elity (David Ost). W centrum uwagi stawia same jednostki, nie związki zawodowe (w przeciwieństwie do Juliusza Gardawskiego). Znacznie bliżej mu do nurtu „new labor studies”, w którym kładzie się nacisk na sprawczość pracowników, ich refleksyjność oraz na złożone związki między codzienną praktyką jednostek a reprodukcją i zmianą systemów społeczno-gospodarczych.

Książkę rozpoczyna wprowadzenie w problematykę sprawczości (ang. agency) i refleksyjności (ang. reflexivity) w teorii realizmu krytycznego rozwijanej przez Margaret Archer. Autor nie ogranicza się do referowania cudzych poglądów, ale dopasowuje zaczerpnięte z nich narzędzia teoretyczne do swoich potrzeb, przywołując przede wszystkim prace Pierre’a Bourdieu. Ukute przez francuskiego socjologa pojęcie habitusu pozwala Mrozowickiemu na pogodzenie napięcia między strukturalną determinacją losów badanych a ich samoświadomością. Klarownie eksplikuje dzięki temu to, czym są analizowane przez niego biografie: wyrazami twórczego napięcia pomiędzy warunkami życia a refleksyjnością; narracja biograficzna jest opowieścią o radzeniu sobie z życiem i z samym sobą (s. 77-80). Imponuje metodologiczne zaplecze studium Mrozowickiego. W ramach badań prowadzonych w latach 2001-2008 wedle wytycznych teorii ugruntowanej przeprowadzono ponad 200 wywiadów biograficznych z robotnikami/-cami ze Śląska, z których do dalszych analiz skierowano 166. Respondentów/-ki dobierano wedle kryteriów wiekowych, statusu społecznego, genderowych oraz podziałów etnicznych (tożsamość niemiecka, polska bądź śląska). W czasie doboru próby celem autora była „równoczesna maksymalizacja i minimalizacja różnic i podobieństw” w obrębie badanej kategorii (s. 88).

Na podstawie pogłębionego studium wybranych 64 osób autor rekonstruuje ogólne strategie życiowe robotników w postsocjalistycznej rzeczywistości: dwie wspólnotowe (defensywne „zakorzenienie” [ang. embedding] oraz czynna „integracja” [ang. integration]) i dwie sprywatyzowane (wycofane „radzenie sobie” [ang. getting by] oraz przedsiębiorcze „konstruowanie” [ang. constructing]). Różnią się one zarówno genezą, to znaczy kontekstami społecznymi i karierami, które zwiększają prawdopodobieństwo przyjęcia danej strategii, jak i dyspozycjami do działania, takimi jak zawężenie sieci do rodziny, czy przeciwnie, organizowanie wspólnoty. Prezentując pokrótce paradygmatyczne biografie, Mrozowicki opisuje, w jaki sposób refleksyjny stosunek do zastanej rzeczywistości, posiadanych zasobów oraz indywidualnego doświadczenia prowadzi do wyboru i modyfikacji życiowych strategii podejmowanych przez respondentów/-ki.

Oczywiście, przeważająca większość badanych nie daje się opisać przez jednoznaczny typ idealny, autor rozwija więc swoją typologię o „strategie hybrydowe”. Z badań wyłania się złożony obraz klasy robotniczej. Mrozowicki podkreśla krytyczny stosunek robotników do dewaluacji pracy, uporczywe trwanie podziałów wewnątrzklasowych panujących w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, które dziś przekładają się na różne światopoglądy, napięcie między nostalgią za utraconą pracowniczą i lokalną wspólnotą a negatywnymi wspomnieniami państwowego wyzysku i represji. Jedną z niewielu rzeczy łączących badanych i badane jest podejrzliwość i niechęć wobec instytucjonalnej polityki (s. 118). Prowadzi ona do wycofania z dyskursu politycznego: zarówno w postaci fatalistycznego wycofania w życie rodzinne, jak i dążenia do realizacji jednostkowych celów „po trupach” społeczeństwa i niekiedy prawa. Mrozowicki polemizuje jednak z tezą o całkowitej prywatyzacji świadomości robotników, ich wycofaniu się z życia publicznego. Zwraca bowiem uwagę na frakcję klasy robotniczej, która może stanowić zalążek odrodzenia się lokalnych wspólnot i ruchów pracowniczych (s. 199-205). Mowa tu zarówno o nowych aktywistkach, jak i doświadczonych działaczach, którzy ponownie poczuli potrzebę „robienia czegoś razem” (s. 200). Tym, co zdaniem Mrozowickiego łączy tę frakcję, jest poczucie odpowiedzialności za otaczających ich ludzi, które realizuje się szczególnie w działalności związkowej.

Wedle Mrozowickiego nie tylko organizowanie się w związki zawodowe czy indywidualna przedsiębiorczość, ale również wycofanie w życie rodzinne i emigracja zarobkowa są równie rozsądnymi (racjonalnymi z punktu widzenia aktorów) metodami radzenia sobie z niekorzystnymi warunkami. Metodami skutecznymi o tyle, o ile pozwalają zachować godność i poczucie ciągłości biograficznej tożsamości. To jeden z najważniejszych wniosków z książki. Skłania do przemyślenia powtarzanych tez o wycofaniu się robotników z życia publicznego czy szerzej, apatii społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Potwierdzając – zgodnie z duchem pism Jamesa C. Scotta, Frances Fox Piven i Richarda Clowarda – że opór klas ludowych wyraża się na inne sposoby niż klas średnich, badania Mrozowickiego stanowią przyczynek do podjęcia na nowo badań nad mobilizacją ruchów społecznych i oddolnym oporem, partycypacją polityczną czy nawet legitymizacją III Rzeczpospolitej. Socjologowie często badali struktury władzy, traktując społeczeństwo jako bierny przedmiot poddany ich manipulacji (przykładem tego przytoczeni na wstępie recenzji autorzy). Tam gdzie władza, tam jest jednak i opór. By dostrzec sprzeciw wobec jej arbitralnych decyzji skryty w praktykach życia codziennego, musimy wcześniej dysponować odpowiednio wyczulonym aparatem poznawczym. Wnioski z badań Mrozowickiego oraz ich metoda mogą stanowić tego aparatu ważny element.

Niełatwo sformułować poważną krytykę „Coping with social change”, książka stoi bowiem na bardzo wysokim poziomie teoretycznym i metodologicznym. Można jednak wyprowadzić nie do końca (być może) merytoryczny zarzut – otóż autor jest zbyt skromny. Choć zbudował on bardzo poważną kontrpropozycję dla dominujących w polskiej socjologii paradygmatów, opartą na rzetelnych i pracochłonnych badaniach, Mrozowicki wzdryga się przed wyciągnięciem konsekwencji z tego faktu. Ostatni rozdział, zawierający wnioski oraz zalecenia dotyczące zarówno dalszych badań, jak i progresywnej polityki społecznej, zawiera się na ledwie dwunastu stronach (s. 231-243). Sugestie zawieszone są przy tym na dość wysokim poziomie ogólności. Przedsięwzięcie o takiej skali pozwala – a nawet wymaga – na wyjście poza tylko sugestie i postawienie mocnych, pobudzających dyskusję tez. Autor „Coping with social change” jest do tego odpowiednią osobą. Stanowiłoby to bardzo mocne otwarcie dla nowych, krytycznych studiów nad pracą i pracownikami w Polsce.

Reasumując: książka Mrozowickiego jest nieocenionym i de facto niezastąpionym źródłem wiedzy o życiu codziennym i strategiach działania przedstawicieli/-ek klasy robotniczej po transformacji. Stanowi punkt wyjścia dla kolejnych badań – zarówno tych, które korzystać będą z teoretycznych innowacji w zakresie refleksyjności/habitusu/strategii życiowych, jak i faktów dotyczących aktywności i świadomości klasowej robotników i robotnic fizycznych.

W początkowych latach transformacji w dyskusji naukowej dominowała przesiąknięta duchem teorii modernizacji perspektywa tranzytologii. W jej ramach analizowano warunki przejścia do rynku i demokracji, poszukiwano czynników sprzyjających przemianom i piętnowano zarówno instytucjonalne, jak i psychospołeczne dziedzictwo socjalizmu, jako przeszkody na drodze „powrotu do normalności”. Z czasem perspektywa ta zaczęła być wypierana przez odmienne ujęcia, w których transformacje postrzegano jako proces, czy wręcz ład (postsocjalizm), powstały w wyniku wprowadzania nowych instytucji na grunt społeczeństwa mającego swoją specyfikę instytucjonalną i kulturową. Analizy, nawiązujące najczęściej do paradygmatów neoinstytucjonalizmu lub interakcjonizmu, skupiały się na procesach adaptacji aktorów do nowych warunków, oddolnym tworzeniu się transformacji w perspektywie ciągłości i zmiany. W ten nurt badań nad transformacją wpisuje się praca Adama Mrozowickiego. Jednak dokonana przez niego analiza zdecydowanie wykracza pod względem teoretycznym i metodologicznym poza znane nam opracowania transformacji, a tym bardziej jej doświadczania przez robotników.

Po pierwsze, badania Adama Mrozowickiego oparte są na wywiadach biograficznych (około 200 wywiadów biograficznych przeprowadzonych z robotnikami w trzech regionach Śląska). To etnograficzne podłoże zbliża pracę socjologa do nurtu antropologicznych badań transformacji, prowadzanych dotychczas raczej przez badaczy zachodnich. Po drugie, podejściu etnograficznemu towarzyszy ambicja skonstruowania silnie ugruntowanych teoretycznie kategorii analizy i typologii, które pozwoliłyby ująć całościowo problematykę strategii radzenia sobie ze zmianami przez różnych aktorów społecznych, przy całym ich zróżnicowaniu. Wyjątkowość i znaczenie książki Mrozowickiego wynikają także z uczynienia przedmiotem analizy robotników, a więc grupy pozostającej w tle zainteresowań potransformacyjnej socjologii, traktowanych jako przeżytek dawnego systemu, przegrany. Tymczasem jest to wciąż bardzo liczna grupa, która się transformuje, ale wcale nie znika z pejzażu globalizującego się społeczeństwa. Kierując uwagę ku zmarginalizowanej społecznie i dyskursywnie grupie zawodowej, autor zadaje pytanie o wzajemne warunkowanie ludzkiego działania (agency) i jego strukturalnego kontekstu (structure).

Punktem wyjścia książki jest pytanie o to, jak wyjaśnić źródła kształtowania się aktywnych strategii działania w części środowisk robotniczych – z jednej strony strategii indywidualistycznych (indywidualna lub rodzinna przedsiębiorczość), a z drugiej, kolektywnych (nowy aktywizm związkowy)? Jak zrozumieć jednoczesną marginalizację i brak aktywności innych robotników? Za cel pracy autor stawia sobie wypracowanie narzędzi odpowiednich do rekonstrukcji i interpretacji różnorodności strategii życiowych robotników, ich sposobów radzenia sobie ze zmianą systemową i zmianami wywołanymi przez proces transformacji.

„Coping with social change (…)” składa się z rozbudowanej części teoretycznej oraz analizy empirycznej. Mrozowicki rozpoczyna od przybliżenia dyskusji na temat polskiego socjalizmu i kapitalizmu oraz redefinicji ram socjologicznego rozumienia transformacji. Na tak przygotowanym gruncie opisuje specyfikę klasy robotniczej w Polsce, w szczególności na Śląsku. Analizuje dziedzictwo strukturalne, kulturowe oraz ich przemiany w kontekście wykluwającego się „postsocjalistycznego kapitalizmu”. Następnie analizuje tradycje badań nad polskimi robotnikami, pokazując, w jaki sposób podlegały one najpierw socjalistycznej ideologii, potem zachłyśnięciu się fenomenem Solidarności, a wreszcie neoliberalnej doktrynie widzącej w robotnikach klasę marginalną albo populistyczne i reakcyjne zagrożenie. Mrozowicki krytykuje, z jednej strony, dominujące przedmiotowe sposoby ujmowania robotniczego doświadczenia (robotnicy jako ofiary, jako ograniczeni przez wyuczoną bezradność, cywilizacyjną niekompetencję czy kulturę ubóstwa), z drugiej strony, skłonność do mitologizowania robotników jako jednolitej grupy walczącej o sprawiedliwość społeczną czy nadmiernego akcentowania wymiaru ich sprawczości.

Znaczące miejsce w części teoretycznej książki zajmują również przegląd koncepcji strategii życiowych obecnych w teoriach socjologicznych oraz założenia ontologiczne i epistemologiczne krytycznego realizmu. Po wyjaśnieniu kategorii teoretycznych i stojących za nimi założeń Mrozowicki doprecyzowuje swoje pytanie badawcze następująco: jakie strategie radzenia sobie ze zmianą społeczną robotnicy wykształcali po upadku socjalizmu w zależności od dostępnych zasobów, odmiennych form etosu oraz dzielonych form refleksyjności? Aby na nie odpowiedzieć, zadaje pytania pomocnicze, wokół których zorganizowane są kolejno trzy rozdziały książki. W pierwszym z rozdziałów analitycznych autor zadaje pytanie: jakie są typowe wzory interpretowania zmiany systemowej w robotniczych opowieściach i jak są powiązane z pamięcią zbiorową o socjalizmie oraz refleksyjnie kształtowanymi projektami życiowymi? Następnie rekonstruuje znaczenia odnoszące się do sfery konsumpcji, pracy, więzi społecznych i sfery publicznej. W kolejnej części bada, czy na strategie życiowe robotników mają wpływ (a jeśli tak, to jaki) segmentacja ich środowiska oraz etos nabyty w toku doświadczeń w sferze pracy i poza nią. W tym celu analizuje rolę dostępu do zasobów (cielesnych, socjo-psychologicznych, kulturowych – wykształcenia i fachowości, społecznych i ekonomicznych) oraz specyficznego moralnego etosu opartego na zakorzenieniu w środowisku pracy, rodzinie czy wspólnocie lokalnej, który przeciwstawiany jest rynkowemu pragmatyzmowi. Zgodnie z przyjętą logiką Mrozowicki rozważa także, w jakim stopniu korzystanie z zasobów i etos są przez robotników refleksyjnie przepracowywane i przekształcane, wyróżniając refleksyjność sprywatyzowaną i wspólnotową. Wreszcie, wychodząc z założenia, że transformacja zachodzi przede wszystkim poprzez mikropraktyki w rodzinach, miejscu pracy czy społecznościach lokalnych, rozważa potencjalny wpływ interakcji między strategiami życiowymi robotników a społeczno-kulturowym kontekstem na zmiany instytucjonalne. W tej części koncentruje się, z jednej strony, na zagadnieniu nowego aktywizmu pracowniczego, z drugiej – na konsekwencjach pragmatyzacji i prywatyzacji życia.

Ostatecznym wynikiem analizy jest model sposobów radzenia sobie ze zmianą, przedstawiający cztery typy strategii biograficznych, spośród których najbardziej adekwatną do opisu doświadczenia okazuje się hybrydyzacja (życiowych strategii, etosu czy refleksyjności). Ilustrując typy idealne wybranymi relacjami biograficznymi, Mrozowicki analizuje powiązania między strukturalnymi cechami położenia jednostek, ich życiowym doświadczeniem, dostępem do zasobów i refleksyjnością. Z analizy wyłania się obraz degradacji zasobów i proletaryzacji robotników, ale także aktywnych strategii radzenia sobie i pokonywania barier przez pracę nad zasobami lub etosem.

Omawiając wkład książki w dyskusję o robotnikach i transformacji, należy przede wszystkim docenić fakt, że dzięki niej robotnicy powracają do socjologii nie tylko jako przegrani, ale także walczący czy odnalezieni. Transformacja w przedstawieniu Mrozowickiego jest procesem dynamicznym i złożonym, tak samo jak i sposoby radzenia sobie z nią. Książka stanowi wezwanie do systematyzacji (i demitologizacji) badań nad robotnikami. Jest również głosem w dyskusji na temat relacji między strukturą i kulturą a sprawczością i refleksyjnością aktorów społecznych. Jednocześnie analiza sposobów radzenia sobie robotników ze zmianami systemowymi jest punktem wyjścia do poruszenia problematyki stosunków pracy, instytucjonalnego modelu państwa, działania sfery publicznej czy znaczenia historii i nowych trendów dla praktyk społecznych.

Praca Mrozowickiego jest znakomitym przykładem analizy łączącej wymiar mikro- i makrospołeczny, dążącej do równowagi między perspektywą jednostkową i społeczną, obiektywną i subiektywną. Jest to także praca napisana w sposób autorefleksyjny, rzetelny i nieulegający pokusom normatywnym czy ideologicznym. Uwagi o naturze politycznej autor formułuje w osobnym, ostatnim rozdziale, wskazując na zasadniczy problem dyskursywnej i społecznej marginalizacji środowisk robotniczych, do której przyczynia się między innymi brak rzetelnego opisu robotniczego doświadczenia postsocjalistycznego kapitalizmu. Lukę tę ma zapełnić między innymi omawiana książka, która – jako rezultat imponującego przedsięwzięcia badawczego oraz szerokiego przeglądu literatury teoretycznej i empirycznej – ambicję tę przekonująco realizuje.

(Pełna wersja recenzji ukazała się w „Stanie Rzeczy”2(3)/2012, s. 261–268) 

www.stanrzeczy.edu.pl

Sposób cytowania:

Aleksandra Leyk: Recenzja książki: Adam Mrozowicki: Coping with Social Change. Life Strategies of Workers in Poland's New Capitalism, Leuven 2011, w: „Stan Rzeczy” 2(3)/2012, s. 261–268.