Celem książki Stevena Saxonberga jest wielowymiarowa historyczno-instytucjonalna analiza porównawcza polityk rodzinnych w czterech postkomunistycznych krajach grupy wyszehradzkiej (Republika Czeska, Węgry, Polska i Słowacja). Autor wyjaśnia źródła różnic tych polityk, wskazuje odmienności sięgające korzeniami schyłku XIX wieku i utrzymujące się pomimo wspólnej socjalistycznej przeszłości, jak również odporne na zmiany systemowe po roku 1989. Co za tym idzie analiza obejmuje okres lat 1870-2007. Najważniejszym determinantem istniejącego zróżnicowania są odrębne i uwarunkowane historycznie ścieżki rozwoju instytucjonalnego (tzw. „zależność od ścieżki"; ang. path dependency). Praca niewątpliwie wpisuje się w dorobek tzw. szkoły historyczno-instytucjonalnej (Theda Skocpol, Paul Pierson, Grzegorz Ekiert, Kathleen Thelen, Tomasz Inglot). W szczególności, ze względu na zakres przedmiotowy oraz stawiane tezy, jest bliska analizie rozwoju welfare state w krajach postkomunistycznych przeprowadzonej przez Inglota [1]. Jednakże Saxonberg koncentruje się na wybranym aspekcie polityki społecznej – działaniach na rzecz rodziny w obszarze godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi [2].

Punktem wyjścia jest koncepcja reżimów płciowych (ang. gender regimes), w której państwo odgrywa główną rolę w konstytuowaniu społecznego porządku płci poprzez prowadzone polityki. Autor analizuje polityki rodzinne w wybranych krajach pod kątem ich wpływu na funkcjonowanie ról płciowych (rozdz. 2). W rozdziale trzecim wyjaśnia różnice w rozwoju tych polityk poprzez wpływ czynników historyczno-instytucjonalnych oraz politycznej spuścizny. Kolejne rozdziały ukazują wzajemne zależności pomiędzy historyczno-instytucjonalnymi zmianami i innymi politycznymi czynnikami takimi jak: wpływ organizacji międzynarodowych (rozdz. 4), znaczenie tła instytucjonalnego (rozdz. 5), postawy społeczne (rozdz. 6), wpływ organizacji pozarządowych (rozdz. 7) i wpływ partii politycznych (rozdz. 8).

Autor nie ogranicza się do porównywania rozwiązań w zakresie polityk rodzinnych w wybranych krajach w odniesieniu do funkcjonujących w literaturze przedmiotu modeli polityki społecznej, ale nowatorsko wykorzystuje koncepcje feministyczne. Ich kluczowym przesłaniem jest, że polityka, a w szczególności polityka rodzinna, ma wpływ na relacje płci. Książkę można odczytywać jako krytyczną analizę polityki społecznej pod kątem jej wpływu na funkcjonowanie ról płciowych: na ile ta polityka ma charakter „upłciawiający" (ang. gendering) i odnosi się do ról płciowych, wzmacniając obecne normy dotyczące rozdzielności zadań zdeterminowanych płcią, a na ile może zmieniać zakres, czy też prowadzić do zniesienia podziału tych ról w rodzinie.

Pewną trudnością w odbiorze książki są uwarunkowania językowe, problem adekwatnego odzwierciedlenia wykorzystywanych pojęć, które nie mają polskiego odpowiednika. Autor zamiast typologii opartej na stopniu familiaryzacji (ang. familialization) czy defamiliaryzacji (ang. defamilialization) polityki społecznej, proponuje terminy „genderization" i „degederization". Te pierwsze to polityki ukierunkowane na płeć w sposób domniemany (ang. implicitly genderizing) lub celowy (ang. explicitly genderizing) i konserwujące tradycyjny podział ról. Z kolei „degenderizing policies" to polityki neutralne ze względu na płeć, które w sposób domniemany lub celowy transformują role związane z rodzicielstwem, a usuwając odgórnie zdeterminowane zróżnicowanie ról, mają sprzyjać realizacji zasady równości płci. Zdaniem Saxonberga za wykorzystaniem powyższych terminów przemawia ich większa przejrzystość – wprost wskazują, że celem feministek głównego nurtu w obszarze polityki społecznej jest wyeliminowanie wpływu ról płciowych (ang. gender roles). Ponadto, ta typologia może mieć zastosowanie we wszystkich rodzajach polityk, a nie tylko w odniesieniu do polityki opiekuńczej.

Badacz podkreśla szczególną sytuację kobiet w krajach Europy Środkowej przed zmianą systemową. Z jednej strony wysoki poziom zatrudnienia był rezultatem neutralnej ze względu na płeć polityki zatrudnienia (ang. degenderizing policies), a z drugiej strony wiązał się z radykalnie ukierunkowanymi na płeć urlopami rodzicielskimi (ang. genderizing policies), co powodowało efekt tzw. podwójnego obciążenia kobiet płatną i nieodpłatną pracą. Jednakże pomimo ważnych podobieństw w obszarze prowadzonych polityk, istniały i nadal utrzymują się pomiędzy nimi poważne różnice, uwarunkowane tzw. zależnością od ścieżki. Bowiem wybory instytucjonalne dokonane na wczesnym etapie rozwoju danego obszaru politycznego, determinują późniejsze decyzje, a w konsekwencji mają wpływ na relacje płci. Saxonberg wyróżnia cztery krytyczne punkty przełomowe (ang. critical junctures) rozwoju polityk rodzinnych: 1. Kodyfikacja systemu opieki nad dzieckiem; 2. Podział placówek opiekuńczych na żłobki (adresowane do dzieci poniżej 3 roku życia) i przedszkola (adresowane do dzieci powyżej 3 roku życia); 3. Administracyjne włączenie żłobków do Ministerstwa Zdrowia, przedszkoli do Ministerstwa Edukacji, podczas gdy sprawy urlopów i zasiłków rodzicielskich podlegały Ministerstwu Pracy i Opieki Społecznej. Odtąd polityka rodzinna podlegała trzem różnym ministerstwom, co stało się istotną barierą, utrudniającą jej koordynacje i wdrażanie reform; 4. Wprowadzenie dodatkowych urlopów macierzyńskich umożliwiających matkom samodzielne sprawowanie opieki nad małym dzieckiem, które mogły być bezpłatne lub płatne np. w oparciu o kryterium dochodowe. Zmiana ta była również konsekwencją społecznej niepopularności żłobków. Jak zostało zauważone w pracy, upadek komunizmu nie przyniósł oczekiwanego piątego punktu zwrotnego. W zasadzie kraje Europy Środkowej podążały tą samą ścieżką co dotychczas, dokonując tylko niewielkich korekt systemu.

Autor bada rozwój dwóch kategorii instrumentów polityki rodzinnej: systemu urlopów i zasiłków związanych z opieką nad dzieckiem oraz rozwój placówek opieki instytucjonalnej (żłobki i przedszkola). W przypadku polityki ukierunkowanej na płeć (ang. genderizing) system urlopów dedykowany był wyłącznie do kobiet-matek i mógł być dodatkowo wzmacniany płatnymi zasiłkami, które stanowiły zachętę do pozostawania z dzieckiem w domu. Natomiast rozwój instytucjonalnej opieki nad dzieckiem, w szczególności żłobków, umożliwiał kobietom wcześniejszy powrót do pracy i stanowił wyraz polityki nieukierunkowanej na płeć (ang. degenderizing). Działania państwa w obu powyższych obszarach mogły mieć charakter bezpośredni (np. nie udzielanie urlopów ojcom) i pośredni (rozbudowywanie sieci placówek opiekuńczych lub ograniczenie wsparcia).

Każdy z analizowanych krajów tworzy poprzez system zmian instytucjonalnych dotyczących opieki nad dziećmi odrębny model polityki wpływania na role płciowe. Dodatkowo Saxonberg włącza przykłady polityk realizowanych w krajach Europy Zachodniej (w Niemczech, Szwecji i Wielkiej Brytanii). Ma to pomóc odkryć szczególna dynamikę polityki okresu komunistycznego i post-komunistycznego, jej zbieżność lub rozbieżność względem rozwiązań funkcjonujących na Zachodzie.

Omawiana publikacja stanowi połączenie perspektywy instytucjonalizmu historycznego z instytucjonalizmem socjologicznym i dyskursywnym, zwracając uwagę na takie czynniki, jak wpływ działań politycznych na postawy społeczne oraz sposób artykułowania problemów w dyskursie społecznym. Ważnym zagadnieniem jest tzw. struktura możliwości politycznych, z jednej strony rozumiana jako instytucjonalne uwarunkowania wdrażania określonych polityk, ale również jako obszar, w którym aktorzy polityczni (partie, organizacje pozarządowe, organizacje międzynarodowe) poprzez swoje działania próbują wpływać na politykę, zmieniając system od wewnątrz.

Autor w końcowych wnioskach stwierdza, że zarówno bezpośrednia, jak i pośrednia polityka wpływająca na role płciowe, zawiodła w zachęcaniu kobiet do pozostania w domu lub decydowania się na więcej dzieci. W tej sytuacji najbardziej optymalnym rozwiązaniem jest ukierunkowanie polityki rodzinnej, by transformowała role związane z rodzicielstwem i tym samym stała się nośnikiem degenderyzujących reform, które umożliwią rodzicom (szczególnie matkom) łączenie pracy z życiem rodzinnym. Książka Stevena Saxonberga dowartościowuje znaczenie polityki rodzinnej w kontekście zdominowania dyskursu publicznego kwestiami rynku pracy i nawet pokazuje ich wzajemne powiązania i znaczenie tych współzależności dla urzeczywistnienia idei równości kobiet i mężczyzn.

[1] Tomasz Inglot, Welfare States w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1919–2004 (Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, 2010).

[2] Por. Piotr Michoń (Ed.), Work-Life Balance Policy in Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia 1989-2009: Twenty Years of Transformation (Poznań: Dom Wydawniczy Harasimowicz 2010).