This review was first published in: H-Soz-Kult, 21.07.2016, www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-26059.

The book deals with the student activism in a country where this phenomenon has a rich history and a distinct prominence. Polish students were politically active since the early 19th-century, both in conspiracies as well in the numerous armed insurrections. As Tom Junes stresses: "These elements – or rather memory of them – would in some way or another influence the student politics in the post-war period since students at different times would become inspired by the historical myth of the previous generation of students." (p. xxii) The Polish student activism of the second half of the 20th-century was therefore formed by the old tradition and played a significant role in all the pivotal crisis in the history of Communist Poland as well as in the fall of its regime. It is, therefore, easy to agree with the author on the assertion: "Student politics played a far greater role in forging people's life stories compared to the relatively minor place it occupies in the hitherto historiography of Communist Poland." (p. xviii)

The volume consists of four main chronological parts. The first one covers the years 1944–1957 – the communist takeover, Sovietization and the de-Stalinization process culminating in the October 1956 protests. The second part deals with the decade of 1957–1968, from the "small stabilization" to the renewed rise of the oppositional activities in 1968. Part three is an analysis of the post-68 persecutions and the subsequent re-emergence of the organized student opposition in the second half of the 1970s. The last section of the books describes the years from the emergence of the Solidarność to the fall of communist regime in 1989. As the heading of the book suggests, the concept of a "student generation" has the critical position in Junes' narrative. The book defines eight such successive generations of either consent or dissent, referring to and being shaped by the five crucial "generational events" defined by years 1946, 1956, 1968, 1980–1981 and 1989. Although such a division could be seen as too vague and generalizing, the author successfully demonstrated its validity in the case of Polish student politics.

Junes points out that Polish student activism, either in the oppositional groups or in the pro-regime organisations, was always a result of the pursuits of a small, dedicated minority. The book focuses on the student leaders from both camps, on their efforts and strategies to mobilize the silent majority of the student body for certain (not only) political agendas. Their success was largely dependent on the actual politics the regime and the actual economic situation. The author manages to explain the political development in the Communist Poland, so the context of the student movement is easy to understand. However, in the particular parts of the analysis this context should have been broadened to the entire Eastern bloc, especially regarding the development in the Soviet Union. That is the case of the description of the higher education reform in the second half of the 1950s (p. 55–56) which was a direct result of the science policy adopted by Nikita Khrushchev[1] and had a very similar course in other socialist states around Poland.

The study in some length deals with the periodical and rather unsuccessful efforts of the communist regime to reform and reinvent the loyal student organizations after each crisis to make them more appealing. The author presents a complex image of the students life, describes their lifestyle, as well as their general view of the divided Europe. Important parts of the narrative are the influences from abroad: attraction of the West, transnational political activism (Czechoslovakia being the most often mentioned case) and youth counter-culture. Junes also meticulously elaborates on the importance of the Catholic Church and its principal role in politicizing the Polish student movement. According to these aspects, level of dissent or consent is explained in the individual student generations. What the book lacks is the more detailed, comprehensive description of the students (or even young adults) living conditions and their changes, because the book clearly indicates this factor significantly influenced the moods in the student body.

In addition Junes stresses an important reason for his generational approach. He is of the opinion that Polish students did not achieve political consciousness by belonging to the student community. One of the books main aims is to falsify the arguments about the detachment of the student opposition movement from the workers one.[2] According to Junes' research, the student activism was incited rather on generational than on class-specific grounds (p. xxvii). Although the Polish communist regime (contrary to for example the German Democratic Republic) did not manage to change the social structure of the students fundamentally, it still managed to reach a significant degree of uniformity of the youth. As a result, a general set of values used to be shared commonly among workers class and the students in a generational solidarity, the regime never was able to disrupt. Most of manifestations and strikes were attended mainly by young people irrespective of their class status. The youthful age rather than a particular milieu was a common denominator for the student protesters at least since 1956. Seen that way, the anti-regime activities of the students belonged to a broader social movement – even in the cases of the genuine student-milieu characterized moments like the protests of 1968. The student oppositional movement was, "only" a part of the intergenerational conflict of the young generation against the Communist gerontocratic establishment.

The description of student politics through the generational "spirit of the age" will undoubtedly incite disagreement as it already did before (although in the different context).[3] Nevertheless, Tom Junes has certainly written a greatly researched and equally well-argued work based on an impressive amount of archival sources including interviews with the former Polish student activists. Many of them still play a prominent role in the Polish politics and many recent political struggles in Poland are still fought by people who actively participated on the student activism before 1989. In this sense, the book brings new insights on the two important topics. It offers a summary of prequels to the well-known episodes of Polish history between 1945 and 1989, as it involves the same protagonists but in younger, student-age. Its subject-matter accentuates the significance of the student political actions and their influence on the political and also social development in the Communist Poland. Besides, it also contributes to the understanding of the background and some of the motivations of many personalities shaping the last twenty-seven years of Polish political development.

Notes:
[1] Benjamin Tromly, Making the Soviet Intelligentsia: Universities and Intellectual Life Under Stalin and Khrushchev, Cambridge 2014, p. 161–171. (Manuela Putz, Rezension zu: Benjamin Tromly: Making the Soviet Intelligentsia. Universities and Intellectual Life under Stalin and Khrushchev. Cambridge 2014, in: H-Soz-Kult, 04.07.2014, <http://www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-21469> (27.06.2016)).
[2] Barbara J. Falk, The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe. Citizen Intellectuals and Philosopher kings, Budapest 2003.
[3] Michael Lind, Generation Gaps, in: New York Times Review of Books, 26.01. 1997, URL: <https://www.nytimes.com/books/97/01/26/reviews/970126.26lindlt.html> (27.06.2016).

This review was first published in: Rezension zu: Junes, Tom: Student Politics in Communist Poland. Generations of Consent and Dissent. Lanham 2015 , in: H-Soz-Kult, 21.07.2016, <www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-26059>.© [2017] by Clio-online and the author, all rights reserved.

Tom Junes w książce „Student Politics in Communist Poland: Generations of Consent and Dissent" spogląda na ważny fragment historii Polski, przyjmując szczególnie interesującą i w zasadzie bezprecedensową perspektywę. Opisuje bowiem okres trwania komunizmu w Polsce (od 1944 roku), koncentrując się przede wszystkim na roli, jaką dla tego systemu, wobec niego i w kontrze do niego odegrały organizacje młodzieżowe i studenckie. Jak podkreśla autor, poza opisami wydarzeń z marca 1968 roku, rola młodzieży studenckiej była dotąd raczej marginalizowana na łamach literatury historycznej. Warto więc przypominać, że była to rola znacząca, nie tylko dla kształtu systemu politycznego w latach 1945–1989, ale także dla III Rzeczpospolitej. Jej architekci – i to zarówno o przeszłości postsolidarnościowej, jak i postkomunistycznej – rozpoczynali swoje polityczne kariery właśnie w organizacjach studenckich. Także wiele znaczących postaci świata mediów, nauki czy biznesu to byli studenccy aktywiści. Kontekst ich działalności, który niewątpliwie kształtował społeczne postawy i kulturę polityczną tych środowisk, powinien być silniej akcentowany na gruncie historiografii okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL). Praca Junesa z pewnością wypełnia swoistą lukę poznawczą na tym polu.

Autor zaprezentował to interesujące zagadnienie w całej jego złożoności i wielowymiarowości. Na uwagę zasługuje bogactwo i różnorodność materiałów źródłowych, które posłużyły do przygotowania książki. Były to zarówno dane o charakterze wtórnym (artykuły i opracowania naukowe), jak i pierwotnym. Junes bazował m.in. na zapisach (prowadzonych przez siebie w latach 2007–2008) 50 wywiadów z bezpośrednimi uczestnikami opisywanych wydarzeń. Z jednej strony ukazał zróżnicowanie grup studenckich, przyjmując za główne kryterium stosunek i relację do systemu komunistycznego (tzw. „oficjalny ruch studencki" sponsorowany przez aparat państwowy oraz aktywność bardziej niezależną czy opozycyjną). Badacz założył przy tym także szereg kryteriów szczegółowych, pozwalających dostrzec i zrozumieć motywy istnienia i sposoby funkcjonowania organizacji o charakterze politycznym, społecznym, religijnym czy subkulturowym. Z drugiej strony – Junes dokonał ważnej i uzasadnionej periodyzacji okresu powojennego w Polsce w odniesieniu do sytuacji społeczno-politycznej konstytuującej rolę organizacji młodzieżowych i studenckich. Zabieg ten pozwolił autorowi dokonać podziału struktury dzieła naukowego na cztery chronologicznie ułożone części i dwanaście rozdziałów.

Pierwsza część obejmuje lata 1944–1957. Autor omawia w niej sytuację polskiego ruchu studenckiego w okresie sowietyzacji Polski, terroru stalinowskiego oraz procesu destalinizacji. Ten fragment pracy został podzielony na trzy rozdziały w sposób oddający zmienną specyfikę okresu. W rozdziale I przedstawiono szereg problemów związanych z procesem odbudowy państwa po II wojnie światowej, np. powojenną reformę szkolnictwa wyższego. Autor opisuje funkcjonowanie organizacji studenckich o politycznym i apolitycznym charakterze do roku 1950. W rozdziale II skupia swoją uwagę na opisie modelu edukacji w okresie stalinowskim, ale również próbuje dokonać oceny stopnia, w jakim system polityczny próbował kontrolować środowisko akademickie. Szczególną uwagę poświęca Związkowi Młodzieży Polskiej (ZMP), młodzieżowej organizacji wzorowanej na radzieckim Komsomole, działającej w Polsce w latach 1948–1957. Rozdział III natomiast skupia się przede wszystkim na wydarzeniach polskiego Października '56, związanych ze zmianą u władzy (powrót Władysława Gomułki) i liberalizacją systemu politycznego, a także na wydarzeniach w innych państwach socjalistycznych – Czechosłowacji i na Węgrzech. Jak podkreśla Junes, stały się one wspólnym pokoleniotwórczym doświadczeniem, toteż z dzisiejszej perspektywy można mówić o „Pokoleniu '56".

W części drugiej (rozdział IV) autor odnosi się do okresu 1957–1968 i wskazuje, że po kryzysie Października '56 aparat partyjny podjął próbę przywrócenia pełnej kontroli nad środowiskiem studenckim w Polsce, powołując do życia nowe organizacje. Szczególną, służebną wobec Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) rolę, odgrywał Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS). Junes porusza również istotny problem początków studenckiej opozycji, wśród której należy wyróżnić grupy skupione wokół Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego. Ważne miejsce zajmuje refleksja nad wpływem, jaki na środowisko studenckie wywierał Kościół katolicki, kultura zachodnia czy ruch hippisowski. Autor wskazuje na kluczową cechę działania środowiska, które nazywa „dziećmi Października" (s. 99) (np. grupy tzw. Komandosów): kontestację systemu politycznego poprzez działanie widoczne w sferze publicznej. Głównym tematem rozdziału VI autor uczynił studencką rewoltę roku 1968, która wyzwoliła kolejny pokoleniotwórczy impuls.

Część trzecia książki obejmuje lata 1968–1980. Rozpoczyna się opisem represji, jakie spotkały środowiska studenckie po protestach Marca '68. Junes szczegółowo opisuje (rozdział VII) „ideologiczną ofensywę reżimu", która miała na celu opanowanie wspólnoty studenckiej poprzez organizacyjne scalenie działających na uczelniach kół Zrzeszenia Studentów Polskich, Związku Młodzieży Socjalistycznej i Związku Młodzieży Wiejskiej w jedną organizację: Socjalistyczny Związek Studentów Polskich (SZSP). Autorowi udało się w rozdziale VIII „uchwycić kluczowe momenty" powstawania nowego pokolenia studenckich aktywistów (już nie tylko konformistycznie nastawionych wobec systemu, ale reformatorsko zorientowanych socjalistów), które zasadniczo wpłynęło na losy PRL, szczególnie w latach 70. i 80. XX wieku. Wiele miejsca poświęcono również studenckiej opozycji, rozwijającej swoją działalność w połowie lat 70. W kolejnym rozdziale autor podkreśla, iż rzeczywistość lat 70. znacząco wpłynęła także na społeczną świadomość środowisk akademickich, których ambicje miała zaspokajać nowa polityka gospodarcza ekipy Edwarda Gierka. Względne otwarcie na świat, szczególnie na Zachód Europy, przy „akompaniamencie" uprawianej przez władzę „propagandy sukcesu" nie stłumiły jednak tendencji antysystemowych i opozycyjnych wśród młodzieży.

W czwartej części Junes skupia się przede wszystkim na politycznej aktywności studentów od powstania Solidarności w 1980 roku aż do upadku komunizmu w roku 1989. Szczególnie pierwsza faza tego okresu była przełomowa dla polskiego środowiska akademickiego. Przyniosła bowiem największe protesty z udziałem studentów od 1968 roku, które – co podkreśla autor w rozdziale X – po raz pierwszy w historii komunistycznej Polski doprowadziły do powstania i legalizacji niezwiązanej z PZPR masowej organizacji studenckiej: Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS). Rozdział XI stanowi omówienie represji wobec ruchu studenckiego po wprowadzeniu stanu wojennego oraz jego działalność konspiracyjną, lecz również ukazuje inne „oblicze" środowiska młodzieżowego: jego bunt, który w latach 80. uzyskał szerszy, niż tylko polityczny, charakter. Był on sprzeciwem wobec świata stworzonego przez starsze pokolenia i wyrażał się w kontrkulturze tamtego okresu. Emocje, potrzeby i oczekiwania młodzieży studenckiej wyrażały wówczas takie zespoły jak Brygada Kryzys, Dezerter, Perfect, Tilt, Izrael czy Kult. W ostatnim rozdziale książki Junes opisuje aktywność „dzieci Solidarności" (s. 232), ostatniego pokolenia studentów, które niejednokrotnie odegrało istotną rolę w wydarzeniach końca lat 80. i w konsekwencji doprowadziło do upadku komunizmu. Jak pisze, nie było to pokolenie w pełni jednorodne, ale miało jedną cechę wspólną: przekonanie, że komunizm jest złem (s. 233).

Junes przypomina swoim czytelnikom jak ważną rolę w powojennej historii Polski odegrały środowiska studenckie, jak wielki miały wpływ na przebieg wydarzeń, a nawet konkretne decyzje polityczne. Przypisuje im swoistą moc sprawczą – jako inicjatorom zmian społeczno-politycznych. Aktywność studencka okresu PRL, głównie z uwagi na charakterystykę funkcjonowania opresyjnego systemu, z konieczności musiała przyjmować wymiar polityczny. W tym sensie – z biegiem lat w coraz większym stopniu – musiała oznaczać konieczność opowiedzenia się „za" lub „przeciw" systemowi politycznemu. Autorowi „Student Politics in Communist Poland…" bezsprzecznie udało się nakreślić ramy, w jakich dokonywała się ewolucja społecznej świadomości i politycznej aktywności studentów: od przyzwolenia do kontestacji systemu (s. 264). Dlatego właśnie recenzowaną pracę można zarekomendować zarówno historykom, jak i politologom czy socjologom, rozumiejącym, iż ciągłość i zmiana stanowią dwie immanentne cechy funkcjonowania społeczeństw i ich politycznych organizacji.