Der Sammelband thematisiert aktuelle Beobachtungen zum Stellenwert feministischen Denkens in der polnischen Gesellschaft. Die Beiträge sind in drei thematische Abschnitte gegliedert: Der erste Teil widmet sich neben einer historischen Beschreibung der Kämpfe um Gleichberechtigung (Urszula Chowaniec, S. 26-46) und der Verortung des polnischen Feminismus im spezifischen Ost-West-Kontext (Rosalind Marsh, S. 47-66) auch der Frage nach dessen Herkunft (Ewa Kraskowska, S. 67-77). Der zweite Teil enthält literaturwissenschaftliche Untersuchungen (Ursula Philips, Grażyna Borkowska, Agnieszka Mrozik, Asia Zgadzaj, Elżbieta Wącik). In einem dritten Schritt werden aktuelle Trends in Film (Ewa Mazierska), Drama (Elwira M. Grossman) und Sprachentwicklung (Dorota Hołowiak) sichtbar gemacht. Ziel ist nicht eine erschöpfende Analyse der „women studies" in Polen, sondern die Darstellung von „women's activities" seit dem 19. Jahrhundert sowie nach 1989.

Urszula Chowaniec untersucht Versuche, feministische Ideen in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts in Polen zu verbreiten. Als Beispiel für die aufgetretenen Schwierigkeiten dient die 1972 erschienene Übersetzung von Simone de Beauvoirs Klassiker Le Deuxième Sexe, welcher aufgrund seiner „bourgeoisen" Ausrichtung in der Volksrepublik auf Kritik und Unverständnis stieß, da das Regime von sich selbst behauptete, die Gleichheit der Geschlechter bereits eingeführt zu haben. Anders als in westeuropäischen Ländern sei es nicht primär die Auseinandersetzung mit diesem Werk, sondern eine innergesellschaftliche Debatte in den 1990er Jahren über die Verschärfung des Abtreibungsrechts gewesen, die den Diskurs maßgeblich beeinflusst habe (S. 5). In ihrem historischen Überblick über die Entwicklungen in Frauenrechtsfragen zeichnet Chowaniec die enge Verflechtung, aber auch das Zurückstellen von Frauenrechten hinter die Erlangung der Unabhängigkeit des polnischen Staates nach.

Zu ähnlichen Ergebnissen kommt Rosalind Marsh. Sie bezieht sich dabei auf die Einschätzung von Agnieszka Graff, dass „der" Feminismus in Polen eine „andere Chronologie als im Westen" habe (S. 51), und bemerkt, dass auch nach der Transformation für viele polnische Frauen der Glaube und weniger ihre staatsbürgerlichen Rechte an erster Stelle stünden (S. 53). Ewa Kraskowska hingegen untersucht, inwiefern die polnischen Feminismusdiskurse „heimgezüchtet" bzw. importiert seien, und kommt zu dem Schluss, dass insbesondere in den 1970er Jahren zwar zahlreiche Gegen- und Subkulturen in Polen entstanden, der Feminismus hierbei jedoch nicht zu Tage getreten sei. Traditionelle Rollenmodelle hätten vorgeherrscht: So seien auch unter den Dissidenten in der Volksrepublik Männer die „Kämpfer und Märtyrer" gewesen, Frauen haben hingegen eine unterstützende (Geschlechter-)Rolle eingenommen (S. 69 f.). [1] Dies habe sich auch dahingehend ausgewirkt, dass Frauen während des politischen Umbruchs 1989 kaum sichtbar gewesen seien, auch wenn sie einen elementaren Beitrag zur Solidarność geleistet haben (S. 72).

Der zweite Teil des Sammelbands bringt vor allem eine literaturwissenschaftliche Perspektive zum Ausdruck. In den ersten beiden Beiträgen stehen Werke aus dem 19. Jahrhundert im Vordergrund: Ursula Phillips schreibt über Adam Mickiewicz und Bolesław Prus, wobei die Autorin bei Prus europäische wie soziokulturelle Einflüsse betont, während Mickiewicz ihrer Ansicht nach den frauenrechtlichen mit dem nationalen Diskurs verbunden habe (S. 79). Grażyna Borowska wiederum verknüpft in ihrem Beitrag die Biografien der Schriftstellerinnen Eliza Orzeszkowa und Narcyzna Żmichowska miteinander. Als sogenannte Enthusiastin sei Żmichowska eine jener Frauen gewesen, die sich von romantisierten Familien- oder auch Geschlechterrollen lossagen wollten (S. 103). Orzeszkowa wiederum habe liberale Standpunkte vertreten und Weiblichkeit über ethische Eigenschaften definiert (S. 106). Diese Unterschiede schlügen sich laut Borowska in den Ansichten der beiden Schriftstellerinnen zur „Frauenfrage" und zu Weiblichkeitsidealen nieder, die unterschiedliche Richtungen in diesem Diskurs prägten.

Die vier folgenden Artikel von Agnieszka Mrozik, Ursula Phillips, Asia Zgadzaj und Elżbieta Wącik nehmen zeitgenössische Autorinnen (Manuela Gretkowska, Inga Iwasiów, Joanna Bator, Buchi Emecheta, Anna Jako sowie Olga Tokarczuk) in den Blick und zeigen die Diversität der heutigen Darstellungen (bei ähnlicher Problemlage) sowie den (geringen) Einfluss der Werke auf Diskurs und Politik auf; die Erfahrungen in der Volksrepublik bleiben außen vor.

Anhand ausgewählter Literatur von Manuela Gretkowska versucht Mrozik nachzuzeichnen, wie die Schriftstellerin überkommene Identifikationsmerkmale in ihren Werken in Frage stellt: Dies betreffe besonders den Zusammenhang zwischen Weiblichkeit, Mutterschaft und polnischer Identität, der aufgrund von Gretkowskas Schreib- und Erzählweise Kontroversen hervorgerufen habe. Ursula Phillips zeigt in Werken von Joanna Bator und Inga Iwasiów das Problem der Distanz zwischen den akademisch geschulten Autorinnen und ihren sozial schwachen Protagonistinnen auf, was dazu führe, dass ihre Prosa „konstruiert" erscheine (S. 133). Die von den Schriftstellerinnen geschaffene Fiktion ermögliche allerdings eine Multiperspektivität, welche das starre Denken in (akademischen) Disziplinen nicht bieten könne (S. 136). Beide Autorinnen seien zudem in Identitäts- und (historisches) Gedächtnisdiskurse verhaftet, wobei Philips sie sowohl in einem individualisierten Postfeminismus als auch in einer Traditionslinie zum second wave Feminismus verortet (S. 150).

Asia Zgadzaj zeigt die Nützlichkeit des komparativen Vergleichs auf, indem sie einer nigerianischen, in Großbritannien lebenden Autorin eine polnische Schriftstellerin gegenüberstellt, deren Protagonistinnen mit den gleichen Umständen zu kämpfen haben: einer dysfunktionalen Ehe mit Männern, die sie in ihrer Berufung als Schriftstellerinnen nicht unterstützen bzw. diese mitunter gewaltsam bekämpfen. Beiden Autorinnen, so Zgadzaj weiter, gelinge es den widrigen Umständen zum Trotz, ihre Rolle als Mutter und Schriftstellerin in eine Position der Stärke umzuwandeln, und somit männlich konstruierten bzw. dominierten Geschlechter- und Berufsrollen entgegenzutreten (S. 167).

Elżbieta Wącik widmet sich dem Oeuvre von Olga Tokarczuk, die zu den populärsten und meist ausgezeichneten zeitgenössischen Autorinnen in Polen gehört. Wie bereits bei Bator und Iwasiów fragt Wącik nach dem akademischen Hintergrund der Autorin, zumal es auch bei Tokarczuk um verschiedene Identitäten geht, die neben dem Geschlecht die Herkunft ihrer Figuren mit einbeziehen (S. 178). Tokarczuks Werke seien laut Wącik postmodern, da sie einer gewissen Videoclip-Narration folgen, wodurch die lineare Erzählstruktur durchbrochen werde, und viele kleine Narrative anstelle eines großen Metanarratives dominieren würden (S. 174 f.).

Im dritten Teil des Sammelbands behandeln die Beiträge Geschlechterdarstellungen in Film, Theater und Sprachwissenschaft. Der erste Beitrag von Ewa Mazierska untersucht Kontinuitäten in Wanda Jakubowskas Zaproszenie (1985) und Anna Jadowskas Teraz ja (2004), in denen Frauen im Mittelpunkt der Filme stehen. Die Filmauswahl wird mit dem ihnen beiden gemeinsamen Genre des „travel cinema" (S. 193) begründet. Jakubowska, eine der führenden Filmemacherinnen im kommunistischen Polen), inszeniert – wie schon zuvor – Lagererfahrungen von Frauen. Hier wird dies in eine Geschichte über die problematische Beziehung zwischen der Protagonistin, ihrem Ehemann und dessen Bruder eingebunden. Jadowskas Protagonistin hingegen erfülle kaum klassische Rollenvorbilder: 30 Jahre alt, arbeits- und kinderlos, bricht die Protagonistin aufgrund eines Gefühls der Leere aus ihrer Partnerschaft und bisherigem Leben aus (S. 200). Mazierska moniert, dass Kritiker die Wanderung von Jadowskas Protagonistin in Frage stellten, während männliche Hauptfiguren des „travel cinema" wie etwa in Easy Rider kommentarlos akzeptiert würden (S. 202).

Elwira M. Grossman widmet sich den Entwicklungen im Theater, wobei sie sich auf die Konstruktion von Weiblichkeit – besonders in Abgrenzung zur Männlichkeit – konzentriert. Dabei stellt sie fest, dass sich nach 1989 insbesondere Krystyna Janda bei der Aufführung und Thematisierung von Frauenfragen und einer weiblichen Perspektive hervorgetan habe (S. 208). Problematisch sei aber, dass im polnischen zeitgenössischen Drama gängige Stereotype reproduziert würden, und es nur selten Ausbrüchen aus ihnen gebe (S. 215). Insgesamt stehe die Ausdifferenzierung von weiblichen Schicksalen abseits des Markers Geschlecht (sexuelle Orientierung, sozialer und Bildungshintergrund etc.) in Polen noch aus (S. 229).

Im letzten Beitrag verfolgt Dorota Hołowiak einen sprachwissenschaftlichen Ansatz und zeigt anhand von historischen Formen – wie etwa den Besitz anzeigenden Nachnamen von Ehefrauen (-owa) bzw. Töchtern (-ówna) (S. 237 f.) – sowie von zeitgenössischen Berufsbezeichnungen, in denen sich das soziale Prestige der den Beruf Ausübenden widerspiegelt (männliche Bezeichnung = hohes Prestige, alleinige weibliche Bezeichnung = kaum Prestige, z.B. Krankenschwester (pielęgniarka), S. 239), eine geschlechterspezifische sprachliche Asymmetrie auf. Bezeichnungen für dieses Phänomen wie „linguistischen Sexismus" lehnt Hołowiak aber ab. Problematisch ist die Einleitung, in der sie Sprache als Abbild der gesellschaftlichen Realität mit ihren Stereotypen und Vorurteilen auffasst (S. 233), jedoch nicht auf die Wirklichkeit konstruierende Wirkung von Sprache eingeht.

Die in diesem Sammelband vereinten Beiträge eignen sich für einen ersten Überblick über die vielseitigen Probleme, mit denen sich feministisches Denken und seine Vertreter*innen in Polen auseinandersetzen mussten/müssen, sowie zur Reflexion aktueller Trends. Das erklärte Ziel, die polnische (Erinnerungs-)Kultur aus feministischer Sicht zu beleuchten und einem breiteren Publikum zugänglich zu machen, ist somit weitgehend als gelungen zu bezeichnen, wobei die verschiedenartigen Zugänge und versammelten Disziplinen aus meiner Sicht mehr Vorteile als Nachteile aufweisen. Dabei sollten die Artikel jedoch nur als Einstieg in die Thematik verstanden werden, da sie in aller Kürze zwar die Probleme in den verschiedenen Bereichen (Geschichte, Literatur(geschichte), Medien, Linguistik) anreißen, aber nicht umfassend darlegen können. Für eine (historische) Übersicht über die Entwicklungen im polnischen Feminismus sei stattdessen auf die Studien von Sławomira Walczewska und Magdalena Gawin verwiesen. [2]

Der Sammelband, in dessen Mittelpunkt die Entwicklungen bis in die 1990er Jahren hinein stehen, stammt aus dem Jahr 2012, daher waren einige aktuelle Entwicklungen wie etwa der Regierungsantritt von Prawo i Spawiedliwość im Jahre 2015 sowie die Versuche, das Abtreibungsrecht zu verschärfen, nicht absehbar. Dennoch lassen sich gewisse Ähnlichkeiten zu den Debatten, die um 1993 stattfanden und die von den Autorinnen aufgegriffen werden, nachweisen. [3] Was diese Entwicklungen für die künftige Entwicklung von feministischem Gedankengut in Polen bringen werden, kann an dieser Stelle natürlich nicht abgesehen werden.

[1] Ähnliches lässt sich auch finden bei: Agnes Arndt: Rote Bürger. Eine Milieu- und Beziehungsgeschichte linker Dissidenz in Polen (1956-1976), Göttingen 2013 (Kritische Studien zur Geschichtswissenschaft, Band 209).

[2] Sławomira Walczewska: Damen, Ritter und Feministinnen. Zum Frauenrechtsdiskurs in Polen (Deutsches Polen-Institut. Polnische Profile; 2). Wiesbaden 2015; Magdalena Gawin: Spór o równouprawnienie kobiet (1864-1919), Warszawa 2015.

[3] Małgorzata Druciarek: „Schwarzer Protest" – in Richtung eines neuen „Kompromisses" beim Abtreibungsrecht?, in: Polen-Analysen 191 (2016), S. 2-6.

Tytuł zbioru wskazuje na obszar badawczy, jakim jest polska pamięć kulturowa, a równocześnie na przyjętą wobec niego perspektywę feministyczną, pozwalającą skupić się na historii kobiet, ich aktywności społecznej, politycznej i artystycznej. Pojęcie „głosów kobiet", użyte przez redaktorki, można odnieść zarówno do ich praw obywatelskich, udziału w życiu publicznym, ale także do ich ekspresji w literaturze i innych dziedzinach sztuki. Wyrazem tej wieloznaczności jest trójdzielna konstrukcja książki. Pierwsza część prezentuje zagadnienia historyczne i teoretyczne, zaś dwie kolejne są analityczne – jedna poświęcona jest literaturze, a druga filmowi, teatrowi i studiom lingwistycznym. Jak zaznacza we wstępie Urszula Chowaniec, współredaktorka tomu obok Urszuli Philips, perspektywa feministyczna stanowi dla zebranych tekstów jedynie umowną ramę. Chowaniec określa typ badań, w którym mieszczą się kwestie społeczno-polityczne i kulturowe związane z kobietami – także te kontrowersyjne, pomijane bądź traktowane w pobieżny sposób. Konieczność ich przedyskutowania na nowo wydała się Chowaniec o tyle istotna, iż mimo intensywnych przemian po 1989 roku w Polsce, wiele kwestii genderowych, związanych z równością płci pozostało nierozstrzygniętych. Przygnębiająco wypada zwłaszcza przytoczone we wstępie zestawienie okresu 1989-2009 z dwudziestoleciem międzywojennym, gdy kobiety zyskały prawo do głosowania, edukacji, pracy zawodowej, co przełożyło się na ich aktywność, także intelektualną. Tymczasem po upadku komunizmu, mimo demokratyzacji systemu, „nowy porządek", jak ujęła to Maria Janion, był rodzaju męskiego.

Dlatego, podkreśla Chowaniec, ważna jest równoczesna refleksja nad przeszłością i nad teraźniejszością. Służy ona przywracaniu pamięci o „głosach kobiet" i ich historiach, a równocześnie podejmowaniu dyskusji nad samą formułą tak zwanych „women's studies" oraz nad nurtami feminizmu, jego zadaniami i funkcjami. W swoim wprowadzeniu redaktorka zastanawia się więc nad znaczeniem w polskim kontekście popularnego określenia „feminizm dzisiaj". I co szczególnie ważne dla określenia charakteru całego tomu, ukazuje jego wymiar polityczny, realizujący się poprzez strategię odczytywania na nowo historii kobiet, jej przepisywania i reinterpretacji. Co ciekawe, Chowaniec nie rozdziela badań i krytyki od twórczości literackiej kobiet, zwłaszcza ostatniej dekady XX wieku. Za to wskazuje na wielokierunkowe powiązania i inspiracje między refleksją teoretyczną a twórczością, między akademiczkami, pisarkami, czytelniczkami.

Autorki tekstów odwołują się do różnych terminów i koncepcji feministycznych, a wielość podjętych tematów związanych z „głosami kobiet" przekłada się na autorskie analizy i opracowania. Gdyby chcieć wskazać powtarzające się w nich wątki, należałoby skoncentrować się albo na kategoriach historycznych, albo estetycznych, przywoływanych w odniesieniu do literatury, teatru, kina.

Część pierwszą tomu otwiera tekst Chowaniec, która wykorzystuje ujęcie historyczne do tego, by pokazać rozwój kobiecej twórczości literackiej. Mimo że odnosi się do literackiej ekspresji, stosuje określenie „prawo kobiet do pisania", wskazując tym samym na wymiar emancypacyjny i/ lub polityczny tych działań – tak na początku XX wieku, jak i w jego schyłkowej dekadzie. Dodatkową ramę analityczną tworzą odniesienia między modernizmem a postmodernizmem, pozwalające na opis pisarskiego stylu oraz stosowanych w nich środków, podporządkowanych autoekspresji. Chowaniec przytacza wiele przykładów literackich, których interpretację warto pogłębić po lekturze dwóch kolejnych tekstów z tej części tomu, prezentujących polski feminizm w odniesieniu do tradycji zachodniej. Dla Rosalind Marsh spojrzenie na polskie warunki przez pryzmat Zachodu nie jest wystarczające, dlatego odwołuje się również do sytuacji w Rosji. Takie podejście wydaje jej się niezbędne, by zaakcentować wielość możliwych feminizmów, o jakich, jej zdaniem, należy mówić w krajach postkomunistycznych, gdzie różne kwestie są dla kobiet ważne i stanowią przedmiot publicznej debaty. Jak trafnie zaznacza Marsh, o specyfice lokalnych odmian feminizmu zapominały często zachodnie feministki, patrzące – często z wyższością osób znających „prawdę" –na kobiety z Europy Środkowej i Wschodniej jak na homogeniczną grupę, która z pewnością boryka się z podobnymi problemami jak na Zachodzie. Tymczasem bliższy ogląd pozwala stwierdzić, iż feminizm w Polsce ani nie zaczął się w 1989 roku, ani nie jest jednowymiarowym zjawiskiem, jak można by wnioskować ze stereotypowych obrazów medialnych. Ten sam wątek, tylko widziany „od wewnątrz", podejmuje Ewa Kraskowska, zastanawiająca się czy się styl polskiego feminizmu jest naszą własną tradycją czy zapożyczoną z Zachodu. W przeciwieństwie do Marsh, Kraskowska widzi w zachodniej refleksji feministycznej źródło inspiracji dla rodzimych badań, ale także bodziec dla kobiet, by wypowiadać się „własnym głosem", co, jak podkreśla, było szczególnie ważne dla generacji kobiet urodzonych i wychowanych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Oba te teksty odnoszą się do polskiej pamięci kulturowej, ale czynią to z odmiennych perspektyw. Pokazują tym samym, iż ważność interpretacji tego zagadnienia przez kobiety zawiera się właśnie w uwzględnieniu indywidualnego, często bardzo osobistego punktu widzenia, nie pozwalającego na generalizację.

Wskazanie w pierwszej części tomu wielorakich aspektów polskiego feminizmu pomaga zrozumieć i docenić często nowatorskie podejścia badawcze, jakie proponują autorki tekstów zawartych w dwóch pozostałych częściach tomu. Rozważania o feminizmie i literaturze otwiera Ursula Philips, przewrotnie zajmując się dorobkiem polskich poetów i pisarzy, w którym próbuje odszukać wątki związane z emancypacją kobiet (bądź jej brakiem). Jej spostrzeżenia są o tyle ciekawe, iż dotyczą kanonicznej literatury, funkcjonującej niemal nierozerwalnie z równie już klasycznymi opracowaniami. W niewielu z nich można odnaleźć tezy, podobne do tych, jakie Philips formułuje w odniesieniu do utworów Adama Mickiewicza oraz Bolesława Prusa, poszukując w nich świadectwa postępowości lub tradycjonalizmu w kreowaniu obrazów kobiecości. Swoją argumentację Philips poszerza o cytaty z krytycznych opracowań autorstwa polskich badaczek literatury, co pozwala na prześledzenie zmian w sposobach interpretacji klasyki z perspektywy feministycznej, wynikających z innego kontekstu historycznego, ale także z odmiennej metodologii.

Właśnie na metody pracy kładzie nacisk Grażyna Borkowska, zestawiając biografie i dorobek Narcyzy Żmichowskiej oraz Elizy Orzeszkowej. Studium porównawcze obu kobiet pozwala jej wskazać na odmienność kobiecych losów, zależnych od osobistych wyborów i czynników zewnętrznych, ale także od sposobu określania przez kobiety swojego „ja". Różnice między bohaterkami tekstu Borkowska interpretuje sięgając po refleksję Julii Kristevej, pozwalającą jej odnieść Orzeszkową do porządku symbolicznego, wyrażającego się w ideach, religii, historii, a Żmichowską do poziomu semiotycznego i kategorii wewnętrznej prawdy. Za rozróżnieniem tym stałaby więc wielość pamięci kulturowych, współkreowanych – poprzez ekspresję literacką, ale i aktywność społeczną – przez każdą z bohaterek tekstu na swój sposób, często nie pozwalający na wspólne działanie w imię kobiecej solidarności. Na tekst Borkowskiej, oparty na lekturze tekstów literackich i historycznych opracowań, można też spojrzeć jako na realizację postulatów między innymi Teresy de Lauretis, by odejść od teoretycznych konstruktów kobiecości, a zająć się kobietami jako bytami społecznymi i historycznymi. Dopiero wówczas widoczne staje się zróżnicowanie między postawami kobiet, ich osobowością, a w konsekwencji sposobami aktywności i twórczości.

Właśnie różnorodna aktywność kobiet jest przedmiotem analizy Agnieszki Mrozik, która patrzy na Manuelę Gretkowską jako na pisarkę i działaczkę polityczną. Jest to więc ponownie spojrzenie na indywidualną, bardzo „autorską" pamięć kulturową, odtwarzaną i równocześnie kreowaną przez pisarkę w życiu i w literaturze.Za punkt wyjścia Mrozik przyjmuje krytyczne spojrzenia badaczy literatury na polską rzeczywistość, wskazujących na rozbieżność między zaangażowaniem kobiet w rewolucję a czerpane przez nie korzyści (realne i symboliczne) po jej zakończeniu, zwłaszcza jeśli chodzi o pozycję w literaturze. Przemiana Gretkowskiej z pisarki skandalizującej w autorkę Polki, jest dla Mrozik symptomatyczna, jeśli chodzi o niepełne wykorzystanie przez kobiety porewolucyjnych zdobyczy, bowiem pokazuje rozpłynięcie się kobiecych priorytetów i żądań w tradycyjnych narracjach i wartościach. Włączenie się Gretkowskiej w działalność polityczną można, zdaniem Mrozik, interpretować na różne sposoby, także jako formę autopromocji. Lecz można też widzieć w postawie pisarki szansę na kontynuowanie kobiecego aktywizmu w nowych warunkach i wobec innych wyzwań – lektura tekstu po latach pokazuje, iż czas niestety weryfikuje takie założenia na niekorzyść działających kobiet.

W rozważaniach o Gretkowskiej ważnym wątkiem jest doświadczenie macierzyństwa, które każe jej spojrzeć z osobistej perspektywy na figurę Matki-Polki oraz związane z macierzyństwem stereotypy. Polska pamięć kulturowa jest więc w tym ujęciu dziedzictwem matriarchalnym, polegającym na kumulowaniu kobiecych doświadczeń, jednocześnie wspólnych i indywidualnych. Piszące matki są również tematem tekstu Asi Zgadzaj, która jako jedyna w tomie dokonuje zestawienia polskiej twórczości literackiej kobiet z prozą obcą, przekraczając granicę polskiej pamięci kulturowej. Omawiając powieści Anny Janko oraz Nigeryjki Buchi Emecheta z tej samej perspektywy macierzyństwa, dokonuje rozszerzenia i zróżnicowania pola badawczego. Zyskuje dzięki temu możliwość analizy wybranych tekstów poza ich własnym kontekstem kulturowym, do którego, jak podkreśla, nie ogranicza się przecież ani obieg ani obszar funkcjonowania literatury. Ponadto, wyjaśnia Zgadzaj, transkulturowe podejście służy temu, by wyjść poza narodowe, lokalne wyznaczniki narracji, wydobywając za to ich kobiecą specyfikę. W powieściach wybranych autorek polega ona na uwypuklaniu wątków autobiograficznych, przede wszystkim związanych z posiadaniem dziecka oraz z (nie)możnością twórczych działań. Z jednej strony więc pisarki omawiają swoje osobiste doświadczenia związane z feminizmem, zmieniającym ogląd rzeczywistości i siebie w określonym porządku społeczno-kulturowym. Z drugiej pokazują zagadnienie kobiecej twórczości od strony warsztatu oraz codziennej egzystencji, która stawia przed piszącymi matkami szczególne wyzwania – natury bytowej oraz artystycznej.

W historyczno-literackim tekście Philips, mimo że jest on poświęcony utworom mężczyzn, w podsumowaniu pojawia się głos pisarki Olgi Tokarczuk, która analizując Prusa, dostarcza sama sobie materiału do skonstruowania alternatywnych wizerunków polskiej kobiecości. Na nich właśnie skupia się Elżbieta Wiącek, pisząc o „kobiecym dotyku" w prozie Tokarczuk, łączącej wątki mityczne i archetypiczne z estetyką postmodernistyczną. To właśnie postmodernizm znoszący granicę między sztuką wysoką i popularną, umożliwia, zdaniem Wiącek, funkcjonowanie Tokarczuk na obszarze literatury i w prasie kobiecej. Przekłada się również na poetykę jej twórczości wyrażającą się w pisaniu o niezwykłych rzeczach, ale zawsze osadzonych w zwykłej rzeczywistości, co nadaje literackim wizjom charakteru metaforycznego, a równocześnie realistycznego. Wiącek skupia się na wyznacznikach postmodernizmu, zdefiniowanych przez jego badaczy i teoretyków, pokazując, jak wybrane zagadnienia: koniec wielkich narracji, metanarracje, ale i peryferyjność, można zastosować w analizie prozy Tokarczuk. Prowadzi to do wielowątkowej interpretacji, obejmującej kobiece autorstwo, strukturę i zawartość utworów, a także model odbiorczy. Specyfika tekstów Tokarczuk, zdaniem Wiącek, zawiera się w pełnej metafor narracji w postmodernistycznym stylu, dokonującej feminizacji świata, co wymusza niejako nowy sposób lektury. Polega on na percepcyjnym otwarciu na peryferyjne głosy i doświadczenia, często marginalizowane, bądź pomijane, bo związane z przestrzenią domową, codziennością i emocjami nie mieszczącymi się w racjonalnym, uporządkowanym systemie kulturowym.

Kwestie poetyki postmodernistycznej powracają w analizie w tekście Ursuli Philips, śledzącej problematykę feministyczną i postfeministyczną w wybranych powieściach Ingi Iwasiów oraz Joanny Bator. Najważniejsza jest dla niej kwestia tego, jak każda z autorek buduje narrację, nadając jej osobisty rys i wpisując w nią własne doświadczenia. Co ciekawe i ważne, podkreśla Philips, każda z pisarek ma doświadczenie akademickie, które pozwoliło im na własny użytek przepracować dyskurs feministyczny – związaną z nim, także krytyczną refleksję. Interpretację poprzedza dodefiniowanie kluczowych dla niej terminów – feminizmu i postfeminizmu, dzięki czemu czytelna staje się przeprowadzona w tekście argumentacja. Aby uniknąć upraszczającej klasyfikacji, Philips wprowadza dodatkowe pojęcia, jak „literatura po feminizmie", umożliwiające uwzględnienie autorskiego i bardzo indywidualnego wymiaru twórczości tak Iwasiów, jak i Bator. Cechy wspólne – osadzenie w historycznych wydarzeniach i w codziennym życiu – pozwalają na poszukiwania podobieństw między narracjami pisarek o polskiej pamięci kulturowej. Jednak odmienność użytych poetyk, podkreśla autorka analiz, każe skupić się na autorskich sposobach podejścia do tematu, a w konsekwencji jego oglądu i reinterpretacji. Bliższy ogląd każe jej umiejscowić Bator oraz Iwasiów w odmiennych tradycjach kobiecego pisarstwa, oznaczających stosowanie różnych środków i form ekspresji, a równocześnie inny ogląd kobiecości i kobiecej podmiotowości.

Podobne podejście, akcentujące różnice w artystycznym podejściu i formach twórczości, pojawia się w tekście Ewy Mazierskiej, dokonującej oglądu polskiego kina kobiet. Autorka wybiera dwie reżyserki, pochodzące z różnych generacji, tworzące w odmiennych warunkach i poetykach, by zaakcentować brak metod historycznych w patrzeniu na ich dorobek, stosowanych jednak w odniesieniu do kina mężczyzn. Zwłaszcza tych polegających na wyszukiwaniu podobieństw, wskazywaniu kontynuacji i nawiązań. Tak jakby nie było żadnego wkładu kobiet do tradycji i dziedzictwa kina narodowego. Tymczasem, zdaniem Mazierskiej, wobec polskiego kina kobiet należy zastosować ogląd pozwalający na poszukiwania czy to wspólnot generacyjnych czy wartości czy zainteresowań tematycznych podzielanych i przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Zaproponowana analiza filmów Wandy Jakubowskiej oraz Anny Jadowskiej – nie należących do żadnej wspólnej szkoły, ani nie reprezentujących kina feministycznego – ma być próbą spojrzenia na dorobek reżyserek w sposób pozwalający na zaznaczenie ich miejsca w polskim kinie. Spojrzenie to jest o tyle oryginalne, że w Polsce lat 70. XX wieku, kiedy na Zachodzie powstawały filmy odzwierciedlające feministyczne dyskusje i działania, tylko w wąskich kręgach, na przykład Dyskusyjnych Klubów Filmowych, rozmawiano o kinie kobiet. Nie pojawiły się wówczas ani teksty teoretyczne, ani historyczne, spoglądające na twórczość filmową kobiet w taki sposób, by stała się ona częścią kinowej tradycji i poświęconej jej prac badawczych (choć oczywiście były pojedyncze artykuły i opracowania).

W oglądzie polskiego dramatu po 2000 roku z perspektywy genderowej, zaproponowanym przez Elwirę M. Grossman, również pojawia się kwestia wyjścia poza męskie, czy, jak pisze, „ślepe na gender" interpretacje polskiej sceny i twórczości teatralnej. Przekonanie, wynikające z prowadzonych badań, że jednak nastąpiły w tym względzie pozytywne zmiany, każe jej przeanalizować teksty dramaturgiczne, w których dostrzega kobiecą tematykę oraz świadomy genderowo sposób patrzenia na świat. Grossman podkreśla przy tym, że za działaniami autorów i inscenizatorów sztuk współczesnych, nie stoją ani równie świadome prace krytyczne, ani opracowania, jakby ich autorzy w ogóle nie dostrzegali kwestii płciowych, ani nie przywiązywali do nich wagi. Dlatego swoimi analizami stara się zapełnić lukę w genderowym i feministycznym oglądzie polskiej dramaturgii, uwzględniając w nich wątek redefiniowania kobiecości, macierzyństwa, męskości. W kolejnych podrozdziałach koncentruje się więc na powiązaniach między płcią autorów a wyborem problematyki (brak jednoznacznych powiązań) oraz tradycyjnymi lub alternatywnymi sposobami „rozgrywania" dynamiki między płciami.

Z opisem kwestii feministycznych i genderowych w polskim życiu publicznym, literaturze i sztuce łączy się również kwestia języka, którą zajmuje się Dorota Hołowiak, analizując struktury leksykalne współczesnej polszczyzny. Spojrzenie na język w kategoriach władzy, tradycji kulturowej i relacji społecznych pozwala odsłonić mechanizmy stojące za komunikacją, której nacechowanie płciowe odzwierciedla dominujące wzorce genderowe i związane z nimi normy. W zasadzie tekst Hołowiak można by potraktować jako zbiór narzędzi do przeprowadzenia analiz utworów literackich i nie tylko, o jakich była mowa we wcześniejszych rozdziałach, co dostarczyłoby dodatkowych argumentów w ich feministycznej lub/i genderowej interpretacji.

Każdy z tekstów tomu jest reprezentacją zwielokrotnionych „głosów kobiet", zawierającą wypowiedzi badaczek, krytyczek, pisarek i artystek. Całość spełnia więc podwójną funkcję: edukacyjną i dokumentacyjną. Po pierwsze bowiem służy jako źródło inspiracji, dostarczając sposobów wykorzystania perspektywy feministycznej w analizach konkretnego rodzaju materiału – historycznego, literackiego, filmowego. A po drugie dokumentuje polski stan badań nad kwestiami związanymi z twórczością kobiet, ich reprezentacją, a także wszelkiego typu aktywnością społeczną czy intelektualną. Za wyborem tematów stoi określona metodologia, którą autorki wypracowywały w toku studiów, poddając krytycznej refleksji przeczytane lektury, przedefiniowując na własne potrzeby terminy i pojęcia z obcych tekstów czy koncepcji. Warto mieć świadomość i ewolucyjności, i wewnętrznego zróżnicowania studiów nad kobiecością, czy tożsamością płciową w Polsce, by docenić prace poszczególnych badaczy, ale także, by posiadać narzędzia niezbędne do podjęcia polemiki lub krytycznej dyskusji.