Wydany w 2017 roku zbiór Migration and Mobility in the Modern Age: Refugees, Travelers, and Traffickers in Europe and Eurasia prezentuje dwanaście prac dotyczących zagadnienia migracji oraz szeroko pojętej mobilności (rozumianej jako „możliwość poruszania się"). Podkreślana we wstępie różnica między tymi pojęciami (s. 3-5) pozwoliła na zawarcie w tym zbiorze artykułów znacząco odbiegających od klasycznych studiów nad migracjami. Dodatkowym elementem mającym łączyć wszystkie rozdziały jest kwestia wpływu tytułowych zagadnień na Europę Środkową oraz Rosję (s. 2). Niestety, ta ostatnia tematyka pojawia się bardzo rzadko.

Zawarte w pracy teksty można dość łatwo podzielić na trzy kategorie. Pierwsza z nich to rozdziały zajmujące się szeroko pojętymi kwestiami migracji. Zalicza się do nich m.in. praca „Sex at the Border" Keely Stauter-Halsted. Autorka analizuje i w wielu miejscach rozwiewa mity związane z „białym niewolnictwem" i emigracją kobiet w XIX i początkach XX wieku z obszarów podzielonej między zaborców Polski do obu Ameryk [s. 164]. Jak podkreśla we wstępie, w badaniach nad handlem ludźmi rzadko przyjmuje się metodologię migracyjną, tymczasem można określić ten problem jako stanowiący część masowych ruchów ludności przełomu wieków (s. 166-167). Wnioski Stauter-Halsted są jednoznaczne – tylko w nielicznych przypadkach emigrujące samotnie kobiety były zmuszane do prostytucji. Oczywiście wśród poszukujących szczęścia za granicą kobiet trafiały się również osoby działające w tym zawodzie wcześniej, które miały nadzieję na lepiej płatną pracę w zawodzie po drugiej stronie oceanu lub na Bliskim Wschodzie, a także osoby w pełni zdające sobie sprawę z charakteru rozmaitych ofert otrzymywanych jeszcze przed wyjazdem.

Lewis H. Siegelbaum i Leslie Page Moch w pracy „Evacuation as Migration" podejmują temat ewakuacji ludności cywilnej podczas ataku Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku. Autorzy zwracają uwagę, że mimo licznych opracowań, ich projekt jest pierwszym, który zajmuje się tym zagadnieniem z perspektywy studiów o migracji (s. 189). Choć ewakuacja ludności cywilnej z terenów zagrożonych wojną była przedsięwzięciem koordynowanym przez sowiecki rząd, to analiza indywidualnych historii ewakuowanych pokazuje, że miało ono bardzo wiele wspólnych cech z typowymi migracjami – włączając w to same czynniki skłaniające ludzi do ewakuacji lub pozostania na okupowanych terenach czy kwestie wyboru miejsc, do których się udawali.

Krótki przegląd literatury emigracyjnej proponuje w ostatnim rozdziale książki Adrian Wanner. „Journeys of Identity. From Soviet Jew to German Writer" dość pobieżnie omawia szereg autorów, którzy pod koniec XX wieku wyemigrowali z ZSRR lub Rosji do Niemiec i którzy zyskali sławę jako niemieckojęzyczni pisarze żydowskiego pochodzenia. Tytułowe podróże dotyczą potrójnej tożsamości: rosyjskiego językowego i kulturalnego wychowania, żydowskiej narodowości oraz niemieckiego obywatelstwa (s. 302). Wszystkie te wewnętrzne konflikty i wybory znajdują odzwierciedlenie w ich niemieckojęzycznej twórczości literackiej. Zabrakło tu bardziej wnikliwej analizy losów i dzieł konkretnych twórców, choć, jak podkreśla autor, nie wszyscy omawiani pisarze wpisują się w ten sam schemat.

Druga kategoria tekstów zamieszczonych w zbiorze to artykuły poświęcone mobilności (rozumianej i interpretowanej równie szeroko co migracja). Zalicza się do nich otwierająca książkę praca Jana Musekampa dotycząca „malejących" odległości między europejskimi stolicami na przestrzeni XIX wieku. Autor porównuje podróże między Petersburgiem a Paryżem pod koniec XVIII wieku z tymi, które odbywano sto lat później. Jak jego analiza zmian na kolejowej mapie Europy między początkiem a końcem XIX wieku dowodzi, przemieszczanie się po kontynencie stawało się stopniowo łatwiejsze, tańsze i przede wszystkim szybsze. Te wnioski nie są niczym nowym i niespodziewanym i potwierdzają tylko to, co wiele lat temu podkreślał już Eric Hobsbawm[1] i inni historycy XIX wieku.

Nathaniel D. Wood w swojej pracy przedstawia rozwój kolarstwa i motoryzacji w Polsce od końca XIX wieku (kiedy pierwsze rowery, a później również samochody, zaczęły pojawiać się na ulicach większych miast) do wybuchu drugiej wojny światowej. Poczynając od początkowego entuzjazmu związanego z rozwojem nowoczesnych rowerów za zachodzie Europy, przez pojawienie się pierwszych samochodów w Warszawie, po ich rosnącą popularność w latach 30. XX wieku, autor prezentuje Polskę jako kraj w gruncie rzeczy peryferyjny pod względem motoryzacji i kolarstwa. Mimo zainteresowania oraz wsparcia dla przemysłu motoryzacyjnego (szczególnie w okresie międzywojennym), Polska nigdy nie stała się światowym, ani nawet europejskim, liderem. Z uwagi na rodzaj wykorzystanych materiałów źródłowych (przede wszystkim prasa warszawska), cały rozdział przedstawia dość pobieżną i popularną stronę polskiego kolarstwa i motoryzacji.

Nicole Svobodny w swojej pracy prezentuje zupełnie inny – bo głównie symboliczny – typ ruchu. Analizując dziennik Wacława Niżyńskiego, oraz jego związki ze „Spowiedzią" Lwa Tołstoja, rozdział omawia zarówno fizyczny ruch (wędrówki Niżyńskiego po szwajcarskich Alpach), jak i „psychiczne" przemiany zapadającego na schizofrenię tancerza. Ruch jest tu nie tylko symbolem poszukiwania, ale też (z punktu widzenia wcześniejszych baletów, w których występował i które aranżował sam Niżyński) awangardowym sposobem wyrażania siebie.

Ruch znajduje się również w centrum pracy Harriet Murav dotyczącej prozy Dawida Bergelsona i Wiktora Szkłowskiego z czasów ich pobytu w Berlinie na początku lat 20. XX wieku. To jeden z gorszych rozdziałów w tej książce – chaotycznie napisany, z wymuszonymi odniesieniami do głównego tematu migracji, mobilności i ruchu oraz pozbawiony przy tym jakiegokolwiek motywu przewodniego. Murav prezentuje obszerne cytaty z twórczości obu pisarzy, ale komentarz i analizę ogranicza do minimum. W efekcie główna teza jej rozdziału – założenie, że Bergelson i Szkłowski „czerpali ze wspólnych źródeł" i ich dzieła powinny być postrzegane w płynnym kontekście ówczesnych inspiracji artystycznych (s. 261) – nie została przekonująco dowiedziona.

Trzecia kategoria artykułów stara się łączyć kwestie migracji z mobilnością. Zalicza się do nich praca Anny Winestein dotycząca rosyjskich artystów w Paryżu oraz ich związków z ojczyzną na początku XX wieku. Rozdział prezentuje zarówno złożony obraz życia rosyjskojęzycznej bohemy skupionej wokół Kręgu Montparnasse, jak również zagadnienie ich mobilności. Określając członków tej grupy jako „najbardziej mobilnych – geograficznie, socjalnie, a nawet estetycznie – spośród wszystkich innych podobnych towarzystw" (s. 139), Winestein wskazuje na nie zawsze łatwe rozróżnienie między tytułowymi zagadnieniami tego zbioru (emigracja, mobilność, ruch). Powrót do Rosji rzadko oznaczał dla przyzwyczajonych do życia w Paryżu artystów reemigrację, raczej tymczasową wyprawę związaną z załatwieniem spraw osobistych lub zawodowych.

Jak w przypadku większości zbiorów, Migration and Mobility in the Modern Age prezentuje bardzo różnorodne pod względem treści, ale też różne jakościowo artykuły. Połączenie tematów migracji i mobilności, choć mogło wyjść książce na dobre, doprowadziło do niepotrzebnego rozmycia głównych założeń, które przyświecały jej redaktorom – czyli ukazania wpływu migracji i mobilności na społeczeństwa Europy i Rosji. Choć znajdziemy tutaj kilka interesujących tekstów (prace Stauter-Halsted czy Siegelbauma i Moch), nie jest to zbiór wnoszący zbyt wiele do obszaru badań nad migracjami, mobilnością czy historią Europy Środkowej i Wschodniej.

[1] Eric Hobsbawm, Age of Revolution, 1789-1848, s. 170-171.