Recenzja zbiorowa książek: Marian Grzegorz Gerlich, „My prawdziwi Górnoślązacy...". Studium etnologiczne, 2010 oraz Maria Szmeja, Śląsk – bez zmian (?) Ludzie, kultura i społeczność Śląska w perspektywie kolonialnej, 2017.

Książki na temat Górnego Śląska powstawały już w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czego przykładem są dzieła Emila Szramka [1] czy Pawła Rybickiego [2]. W okresie Polski Ludowej dominującym paradygmatem badania regionów przede wszystkim tzw. Ziem Zachodnich i Północnych, w tym Śląska, był paradygmat integracji – to znaczy badanie polskości Górnego Śląska i integracji ludności rodzimej z ludnością przesiedloną z Kresów Wschodnich oraz napływową z centralnej Polski [3]. W zasadzie dopiero po 1989 roku badacze mieli możliwość podjęcia próby ukazania Górnego Śląska z perspektywy emics – jego mieszkańców i ich specyfiki.

Współcześnie w regionie mamy do czynienia z politycyzacją etniczności, której dynamika i powszechność stały się w Polsce fenomenem na nieznaną dotąd skalę. Już Elżbieta Anna Sekuła pisała o zjawisku pojawienia się „pokolenia RAŚ" wśród młodych Ślązaków [4]. Ponadto, coraz większa liczba badaczy zajmuje się sytuacją polityczną i rolą na regionalnej scenie politycznej nie tylko Ruchu Autonomii Śląska, ale także innych organizacji wpisujących się w ruch etnoregionalistyczny na Górnym Śląsku, wspominając jedynie takie prace jak „Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość śląska?" [5] czy „Dynamika śląskiej tożsamości" [6]. Zmieniają się także podejścia badawcze i paradygmaty badań śląskoznawczych. Przykładem tych zmian są dwie zaprezentowane niżej (w porządku chronologicznym) monografie, które oprócz wspólnego przedmiotu badań – społeczności Górnego Śląska, łączy także innowacyjne podejście badawcze.

Paradygmat transformacji, jako odmiana paradygmatu modernizacji, zadomowił się na stałe w polskiej socjologii dotyczącej Górnego Śląska [7]. Celem przyświecającym recenzowanej książce Mariana Gerlicha (chronologicznie wcześniejsza z dwóch recenzowanych monografii) jest ukazanie w sposób całościowy i ustrukturyzowany przemian społecznych oraz związanej z nimi przemiany roli śląskości wśród społeczności Górnośląskiej. Śląskość traktowana jest tu zarówno jako przeszłość (pamięć zbiorową), jak i teraźniejszość (wiedza potoczną, tradycje związane ze sposobem myślenia i narracja).

W swojej pracy autor zastosował metody jakościowe, w tym trzy techniki badawcze: technikę wywiadu swobodnego (z transkrypcją uwzględniającą oryginalny język rozmówców, jednak bez śląskiego zapisu – na przykład stosowanego w Ślabikŏrzu [8]), technikę (przez autora określaną jako metodę) biograficzną oraz obserwację, w tym uczestniczącą (s. 31). Badania objęły pokaźną liczbę 343 osób w latach 2001-2006 – przedstawicieli ludności rodzimej, zakorzenionej na Górnym Śląsku (s. 36-37). W swojej pracy w pogłębiony sposób autor analizuje zagadnienie „śląskości" (przede wszystkim jako autoidentyfikacji i jako systemu odniesień kulturowych) oraz charakter śląskiej grupy etnicznej (odnosząc się do tożsamości zbiorowej mieszkańców Górnego Śląska) (s. 39-44).

W pierwszym rozdziale opisany został przede wszystkim okres samego przełomu ustrojowego – lata 1988-1991 – z perspektywy społeczności Górnego Śląska. Oprócz wskazania na zmiany i nadzieje związane z sytuacją społeczno-gospodarczą regionu ważną rolę w tym rozdziale odgrywa pojawienie się dążeń etnoregionalistycznych, nowego śląskiego ruchu społeczno-politycznego oraz artykulacja interesów społeczności górnośląskiej – co autor nazywa początkiem upodmiotowienia śląskiej ludności rodzimej (s. 99). Następny rozdział dotyczy przede wszystkim tzw. śląskiej krzywdy, będącej częścią pamięci zbiorowej śląskiej ludności rodzimej. Autor śledzi zarówno historię tego zjawiska, jak i przykłady zdarzeń historycznych, do których się ono odwołuje. Ponadto, w tym rozdziale, autor wskazuje na swoistą „złotą erę" (okres przełomu XIX i XX wieku), okres opisywany przez współczesnych Ślązaków jako prawie mityczny okres dobrobytu i pokoju. Kolejny rozdział poświęcony jest obrazom okresu Polski Ludowej w pamięci zbiorowej współczesnych mieszkańców Górnego Śląska. Autor bada stosunek Ślązaków do idei socjalizmu oraz do konkretnych zdarzeń i polityki z okresu PRL-u (w tym tragedii na kopalni „Wujek"). Następny rozdział zatytułowany sugestywnie „Umieranie naszego Śląska" wskazuje na stosunek mieszkańców do zmian w przemyśle ciężkim (zamykanie hut, kopalni) oraz do zmniejszającej się roli tradycji, a także zapominania języka śląskiego i widoczny spadek ilości osób posługujących się nim. Ten rozdział wskazuje też na widoczną „ucieczkę w śląskość" jako reakcję na rozpad tradycyjnego systemu gospodarczego oraz społecznego (przede wszystkim wielopokoleniowej tradycji pracy na jednej kopalni czy w jednej hucie, które cytując rozmówców autora książki „umarły") (s. 281-282). Ostatni rozdział recenzowanej książki ma na celu opisanie wizji przyszłości regionu w oczach jego mieszkańców. Wśród postaw osób biorących udział w badaniach zaprezentowanych w recenzowanej książce najpowszechniejszą wydaje się fatalizm – lęk przed przyszłością, poczucie, że będzie tylko gorzej.

Obraz Ślązaków zaprezentowany w recenzowanej książce wskazuje przede wszystkim na dwa aspekty – po pierwsze, silne zakorzenienie w swojej, regionalnej (a nawet lokalnej) kulturze; po drugie, narastające (wraz z narastającą krystalizacją oraz dominacją kultury polskiej) poczucie odrębności – wskazywanie na istnienie wyraźnego podziału „my (Ślązacy) – oni". W ocenie autora książki śląskość jest pojmowana jako swoisty stan, swoista determinanta funkcjonowania społecznego, co skłoniło go do stworzenia pojęcia homo silesius.

Recenzowana książka prezentuje innowacyjne podejście do zastosowanego w badaniach paradygmatu modernizacji oraz do roli transformacji na Górnym Śląsku i jej pojmowania przez Ślązaków. Książka podejmuje rozważania dotyczące „śląskości", jej roli i funkcji wśród śląskiej ludności rodzimej. Ustrukturyzowana i pogłębiona refleksja poparta rozbudowanymi badaniami empirycznymi, cechująca recenzowaną książkę sprawia, że jest ona ważną pozycją w obszarze badań nad Górnym Śląskiem i Ślązakami. Jedyną wadą recenzowanej monografii jest ograniczone podjęcie kwestii zmian politycznych, politycyzacji etniczności oraz ewolucji ruchu politycznego na Górnym Śląsku. Procesom tym, w pewnej mierze sprzężonym z omawianymi przez autora zagadnieniami, powinno było zostać poświęcone więcej miejsca. Niezależnie od tej uwagi, praca jest zdecydowanie warta rekomendacji przede wszystkim dla osób zajmujących się problematyką regionów, mniejszości i Górnego Śląska.

Celem drugiej recenzowanej książki – monografii Marii Szmei – jest zbadanie sytuacji społeczno-kulturowej na Górnym Śląsku z perspektywy samych Ślązaków, ich poglądów oraz odczuć na temat ich miejsca na świecie, zarówno w kontekście geograficznym, jak i ideowym. Autorka recenzowanej książki wielokrotnie podkreśla zdominowany charakter regionu (s. 30), wykorzystując jednocześnie ten charakter poprzez odniesienie swoich badań do paradygmatu badań postkolonialnych. Spojrzenie na badaną grupę jako na grupę podporządkowaną, podlegającą procesom asymilacji i akulturacji, a równocześnie, pielęgnującą i wytwarzającą swoją własną, do pewnego stopnia ekskluzywną kulturę, dało badaczce możliwość skupienia się na tematach rzadziej podejmowanych w polskiej nauce.

Wieloletnie badania nad Górnym Śląskiem prowadzone już w latach dziewięćdziesiątych pozwoliły autorce recenzowanej książki na podjęcie próby, przynajmniej częściowego, odtworzenia wcześniejszych badań i ukazania pewnej ciągłości. Autorka prowadząc badania jakościowe techniką wywiadu swobodnego odwiedziła te same miejsca i w pewnej mierze rozmawiała z tymi samymi osobami co w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych (s. 36). Swoje badania uzupełniła analizą treści, opierającą się przede wszystkim na analizie literatury śląskiej (pisanej po śląsku i po polsku) oraz publicystyki. Dobór metod i źródeł badawczych był, jak wskazuje sama autorka, celowo subiektywny, mający na celu spojrzenie na wybrane elementy śląskiej tożsamości.

Książkę rozpoczyna podsumowanie stanu badań oraz literatury socjologicznej dotyczącej Górnego Śląska oraz rozwinięcie stosowanego już od dwudziestolecia międzywojennego w badaniach nad Górnym Śląskiem paradygmatu pogranicza, do którego autorka czasami się odwołuje. Dalej następuje uzasadnienie wyboru paradygmatu postkolonialnego do prowadzenia dalszych badań. Choć może wydawać się to zaskakujące, Górny Śląsk został już określony jako „kolonia wewnętrzna" w publicystyce w 1989 roku [9]. Dlatego też, wybór paradygmatu postkolonialnego jest zarówno prowokujący, jak i trafny. Dalej omówiona została literatura piękna dotycząca Śląska i Ślązaków, w tym dzieła takich pisarzy jak Marcin Melon i Szczepan Twardoch. Dużo miejsca zostało poświęcone w kolejnych rozdziałach pamięci zbiorowej Ślązaków oraz ich narracji historycznej. Ostatni rozdział poświęcony jest polityce regionalnej na Górnym Śląsku oraz problemowi reprezentacji politycznej śląskich interesów. W swojej książce autorka przede wszystkim stara się oddawać głos swoim interlokutorom oraz dążyć do odtworzenia ich wizji miejsca Śląska i Ślązaków we współczesnym świecie oraz w przeszłości.

Bez wątpienia, wybór paradygmatu oraz wykorzystane przez badaczkę treści świadczą o innowacyjnym podejściu do badania Górnego Śląska i Ślązaków. Książka poprzez dobór problemów oraz styl narracji pozwala czytelnikowi na dociekania w obszarze tematów pozostających długo – zarówno w narracji polskiej, jak i śląskiej – tematami tabu. Praca pozostawia przy tym otwarte zagadnienia, nie próbując dawać prostych odpowiedzi poza jedną: czas oddać głos grupie zdominowanej i przestać mówić o niej jako o przedmiocie (s. 256-260). Dlatego, wydaje się, że autorce przyświeca podwójny cel: po pierwsze – umocnienie poczucia godności Ślązaków i podkreślenie równouprawnienia ich narracji (autorka posługuje się zwrotem „emancypacja Ślązaków"); po drugie – ukazanie grupie dominującej mechanizmów narzucania jej własnej dominacji oraz mechanizmów obronnych wytwarzanych przez grupę zdominowaną.

Praca ma charakter eksploracyjny – wynikający przede wszystkim z przyjętej i konsekwentnie prowadzonej perspektywy emics – mimo tego, że na temat Górnego Śląska, jego mieszkańców i ich historii powstało już wiele prac naukowych. Niestety, z tego charakteru wynika fragmentaryczność ujęcia niektórych zagadnień oraz niepełne opracowanie źródeł (zwłaszcza literatury i publicystyki, ale też nieduży zasięg prowadzonych badań jakościowych). Książka jest zdecydowanie warta rekomendacji nie tylko dla osób zajmujących się problematyką Górnego Śląska, ale dla wszystkich zainteresowanych badaniami mniejszości, grup dyskryminowanych i zdominowanych.

Książka Mariana Gerlicha jest przykładem ewolucji paradygmatu badawczego, nowego ujęcia dostosowanego do specyficznej sytuacji związanej z transformacją ustrojową i jej konsekwencjami. Książka Marii Szmei jest przykładem bardziej rewolucyjnego podejścia do badań śląskoznawczych. Punktem zdecydowanie łączącym obie książki jest widoczna zmiana podejścia do badanej społeczności: wprowadzenie perspektywy emics. W pierwszym przypadku traktowanej raczej jako metoda badawcza, pozwalająca na pogłębione badania etnograficzne. W drugim przypadku jako założenie programowe, pchające socjologię regionu na nowe tory. Wydaje się, że podejście skierowane na zrozumienie badanej społeczności i jej specyfiki oraz opisanie świata jej oczami, poprzez narrację jej członków, jest dziś najbardziej znaczącym i wciąż ewoluującym paradygmatem badawczym. Paradygmatem, który może być stosowany w różnych dyscyplinach naukowych, a jednocześnie powoli torującym drogę całościowemu ujęciu rzeczywistości śląskiej grupy etnicznej, będącej nieuznaną i dążącą do bycia uznaną mniejszością oraz dynamiczną, wciąż rozwijającą się wspólnotą.

[1] E. Szramek, Śląsk jako problem socjologiczny, Katowice: 1934.

[2] P. Rybicki, O badaniu socjograficznym Śląska, Katowice: 1938.

[3] C. Trosiak, Górny Śląsk. Między regionalizmem-autonomią-separatyzmem, Poznań: 2016, s. 160-164.

[4] E. A. Sekuła, Po co Ślązakom potrzebny jest naród? Niebezpieczne związki między autonomią i nacjonalizmem, Warszawa: 2009.

[5] Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość Śląska?, pod red. Lecha M. Nijakowskiego, Warszawa: 2004.

[6] Dynamika śląskiej tożsamości, pod red. Janusza Janeczka i Marka S. Szczepańskiego, Katowice: 2006.

[7] T. Sołdra-Gwiżdż, Socjologia wobec Śląska – jedność czy wielość?, Opole: 2010, s. 279-283.

[8] M. Syniawa, Ślabikŏrz niy dlŏ bajtli abo lekcyje ślōnskij gŏdki, Chorzów: 2010.

[9] Machałowski, Steinhof, Kolonia wewnętrzna, „ABC Pismo śląsko-dąbrowskiej Solidarności" nr 12/ 1989, s. 4-5.