Praca pt. „Polska jako peryferie" pod redakcją Tomasza Zaryckiego stanowi interesujące studium z zakresu problematyki relacji centrum – peryferia oraz pokrewnych dyskursów, np. pułapki średniego dochodu, teorii zależności czy szeroko rozumianej teorii systemu światowego. Jest to lektura zarówno inspirująca, co przygnębiająca. Inspirująca w tym znaczeniu, że stymuluje refleksję naukową na ważny temat, przywołując wiele istotnych dyskursów naukowych, co więcej – czyni to z perspektywy prawdziwie interdyscyplinarnej. Przygnębiająca zaś głównie ze względu na konkluzje autorów, wskazujące na trwałość strukturalnych barier rozwojowych Polski. Jest ona jednak przede wszystkim realistycznym głosem w dyskusji na temat miejsca i roli Polski we współczesnym świecie. Głosem o tyle ciekawym – z punktu widzenia kontekstu, w którym się pojawił – iż opublikowanym w roku, w którym Mateusz Morawiecki zaprezentował pierwszą wersję swojej „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju", czyli dokumentu rządowego programującego rozwój gospodarczy Polski w perspektywie 2030 roku. Diagnoza wicepremiera Morawieckiego jest w sporym stopniu zbieżna z niektórymi rozważaniami autorów, których teksty złożyły się na omawianą pracę zbiorową. Zaś część preskryptywna „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju" sugeruje, iż jej autorzy nie zapoznali się uważnie z książką „Polska jako peryferie".

Na pracę składa się siedemnaście osobnych tekstów, spośród których dwa ostatnie stanowią głos w dyskusji wokół pracy Michaela Kennedy'ego Globalizing Knowledge: Intellectuals, Universities and Publics in Transformation (Stanford University Press 2015). Teksty te pogrupowane są według podejmowanej tematyki, tak więc czytelnik odnajdzie grupę analiz ekonomicznych, jak również grupę tekstów poświęconych problematyce migracyjnej i wielu innym obszarom tematycznym.

Pracę zbiorową otwiera wprowadzenie Tomasza Zaryckiego, w którym zarysowuje on krótko obszar analizy, uzasadnia zastosowane podejścia badawcze i pozycjonuje redagowaną przez siebie pracę w szerszym nurcie literatury przedmiotu. Wysiłek redakcyjny podjęty przez Tomasza Zaryckiego jest o tyle istotny, że diagnoza sytuacji Polski (jak również wielu innych krajów tzw. Europy post-komunistycznej) prawie trzy dekady po transformacji systemowej wymaga odniesienia się nie tylko do nominalnych parametrów gospodarczych, ale analizy komparatywnej pozwalającej dostrzec relacje zależnościowe pomiędzy poszczególnymi gospodarkami narodowymi. Ważne zauważenia, iż pozycja ta wpisuje się w dynamicznie rozwijający się w Polsce dyskurs na temat pułapki średniego dochodu (ang. middle income trap). Jest to dyskurs nie tylko akademicki toczony na wydziałach ekonomii (ang. dependent capitalism) czy politologii (neo-/post-kolonializm), ale również w bieżącym życiu politycznym.

Nie przez przypadek w pracy znajdujemy tekst Salvatore Babonesa, uznanego amerykańskiego socjologa, pt. „Pozycja i mobilność we współczesnej gospodarce-świecie: perspektywa strukturalistyczna". Salvatore Babones, odnosząc się do podstawowych danych ekonomicznych, uzasadnia dobrze ugruntowaną w literaturze [1] tezę o systemowej sztywności światowych hierarchii i rzadkich przypadkach zmian położenia poszczególnych gospodarek narodowych w strukturze centrum-peryferia. Jest to pozycja klasyczna, bez której (jako punkt odniesienia) nie sposób prowadzić debaty w przedmiotowym obszarze i warto było przybliżyć ją polskiemu czytelnikowi. Pesymizm, który może towarzyszyć polskiemu czytelnikowi po lekturze tego tekstu spotęgowany zostaje po zapoznaniu się z rozdziałem autorstwa Tomasza Grosse („Tragedia państw peryferyjnych, czyli o geopolitycznych dylematach Polski w Unii Europejskiej"), który zauważa, iż uczestniczenie w procesie integracji europejskiej wzmacnia peryferyjność Polski (zależność gospodarcza, inercja strategiczna, ograniczoność opcji w zeuropeizowanych politykach publicznych). Tak więc czynnik identyfikowany przez zdecydowaną większość analityków jako stymulator wzrostu i rozwoju (członkostwo w Unii Europejskiej i wszystko to, co z tego pośrednio i bezpośrednio wynika – m.in. transfery budżetowe, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, możliwości kreowane przez uczestnictwo w czterech swobodach), zdiagnozowany został jako determinanta peryferyjności Polski. Co więcej, obserwacja innych państw-gospodarek z regionu, które znajdowały się w podobnej sytuacji jak Polska u progu nowego rozdziału swojego rozwoju (po 1989 roku) i dysponowały podobnymi zasobami i możliwościami, sugeruje bezalternatywność obranej ścieżki transformacji. Tym bardziej przygnębiający rysuje się więc tutaj obraz (patrz tekst: Krzysztofa Jasieńskiego „Nowa peryferyjność w perspektywie różnorodności kapitalizmu. Przykład posocjalistycznych państw Unii Europejskiej") „dryfu rozwojowego" Polski i innych państw regionu. Wydaje się, że państwa te skazane są na pozycję peryferii, lub – w najlepszym przypadku – pół-peryferyjność. Jednocześnie jest to najlepsza sytuacja, w jakiej od stuleci się znajdują.

Następnie odnajdujemy w pracy zbiorowej szereg rozdziałów, które traktują o perspektywie centrum-peryferia na przykładzie bardzo różnorodnych studiów przypadku. Znajdziemy więc tutaj analizy z zakresu ruchów społecznych, dyskursu medialnego, migracji, demografii i wielu innych dziedzin. Z jednej strony, owa różnorodność stanowi o bogactwie podjętego dyskursu. Z drugiej jednak strony nie sposób traktować tę część opracowania jako spójną całość, której przyświecałaby jednolita linia teoretyczna czy też metodologiczna.

Ostatnią część książki konstytuują wspomniane już wcześniej dwa teksty stanowiące dwugłos wokół Michaela Kennedy'ego Globalizing Knowledge: Intellectuals, Universities and Publics in Transformation. W pierwszym Marta Bucholc rekonstruuje wybrane myśli Kennedy'ego, poddaje je krytycznej analizie i – przynajmniej częściowo – wchodzi z nimi w dialog. W drugim tekście redaktor tomu Tomasz Zarycki skupia się na tych fragmentach książki Kennedy'ego, które poświęcone są zmieniającym się zasadom (re)produkcji wiedzy. Pośrednio, omawiając poszczególne części książki, odnosi się do myśli innych uznanych autorów, którzy z kolei stanowili punkt odniesienia dla Kennedy'ego, jak np. Manuela Castellsa czy Williama Sewella. Oboje autorzy, odnosząc się z dużym uznaniem dla pracy Michaela Kennedy'ego, nie kryją jednak powściągliwości wobec miejscami zbyt idealistycznych wizji autora Globalizing Knowledge: Intellectuals, Universities and Publics in Transformation. Poświęcenie osobnej części pracy zbiorowej książce Michaela Kennedy'ego uzasadnione jest istotnością tematyki, której jest dedykowana. Ożywia ona kluczowe – z akademickiego, ale nie tylko, punktu widzenia – dyskusje, jak np. problem społecznej roli intelektualisty.

Lektura „Polski jako peryferie" niewątpliwie przybliża czytelnika do odpowiedzi na pytanie, czy i jak perspektywa uwzględniająca peryferyjność i zależność Polski pozwala na lepsze zrozumienie specyfiki obserwowanych w naszym kraju procesów społecznych. Jest to praca w wieloraki sposób odnosząca się do ważnych kwestii z zakresu teorii systemu światowego, zależności czy peryferyjności. O ile całościowo omawianą pozycję należy ocenić pozytywnie, możliwe jest wskazanie również pewnych deficytów. O ile w tekście Salvadore Babonesa, ważny jest podział na państwa półperyferyjne i peryferyjne – i co ważne Polska zaliczana jest w tym tekście do państw półperyferyjnych – o tyle już np. w tekście Tomasza Grosse Polska traktowana jest jako państwo peryferyjne. W jeszcze innych miejscach książki pojawiają się takie kategorie jak peryferia stykowe, nowa peryferyjność i wiele innych kategoryzacji peryferii i peryferyjności. Wydawałoby się, iż pewne uporządkowanie definicyjne, które mogłoby się pojawić jako jeden z pierwszych rozdziałów, albo nawet w rozbudowanym wstępie, przyniosłoby wartość dodaną w postaci przeglądu głównych konceptualizacji peryferii występujących w literaturze.

Niewątpliwie kwestie peryferyjności i zależności – jako przedmiot badań – stanowią obiekt rosnącego zainteresowania, zarówno ze strony socjologów, ekonomistów, prawników, politologów, historyków oraz przedstawicieli innych pokrewnych dyscyplin, ale również praktyków polityki społecznej – decydentów na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Problematyka ta niezmiennie pozostaje aktualna jako przedmiot badań, odnosząc się do pytań o cele i priorytety realizacji polityki rozwoju. Omawiana pozycja stanowi ważny głos w tej debacie oferując zestaw interesujących analiz, stawiających nowe (bądź na nowo) pytania i przynosząc istotne ustalenia empiryczne.

Przypisy:
[1] Wallerstein Immanuel, The Modern World-System I: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteenth Century, New York 1974
[2] Rokkan Stein, Urwin Derek, Economy, Territory, Identity: Politics of West European Peripheries, London 1983