Opublikowana w 2012 roku praca magisterska Elisy-Marii Hiemer pt. Generationenkonflikt und Gedächtnistradierung. Die Aufarbeitung des Holocaust in der polnischen Erzählprosa des 21. Jahrhunderts [Konflikty pokoleniowe i przekazywanie pamięci. Rozliczenie z Holokaustem w polskiej literaturze prozą XXI wieku] jest jednym z pierwszych – jeśli nie pierwszym w ogóle – obszernym opracowaniem najnowszej polskiej literatury mówiącej o Zagładzie. Publikacją tą wydawnictwo ibidem­­-Verlag zainicjowało serię „Literatur und Kultur im mittleren und östlichen Europa".

W swojej pracy Hiemer analizuje dwa teksty literackie z pierwszej dekady XXI wieku, napisane przez pisarzy, którzy nie mają własnych wspomnień związanych z wojną: Pensjonat (2010) Piotra Pazińskiego i Ślicznotkę doktora Josefa (2006) Zyty Rudzkiej. Paziński urodził się w 1973 roku, Rudzka w 1964 roku i należą odpowiednio do trzeciej i drugiej generacji powojennej. Choć cenią ich krytycy, ich twórczość nie do końca przedarła się do świadomości szerszego grona odbiorców. Jak zauważa Hiemer, książka Rudzkiej wywołała większe dyskusje za granicą niż w Polsce. Wprawdzie analiza Hiemer zaciekawi przede wszystkim literaturoznawców i polonistów, ale może się okazać interesująca również w kontekście transdyscyplinarnych studiów nad Holokaustem i szerzej nad pamięcią.

Od wielu lat Holokaust pozostaje jednym z najczęściej podejmowanych tematów w nauce i sztuce. Hiemer przyłącza się do stwierdzenia Barbary Breysach, że literackie opracowania Zagłady były i są obecne w Polsce jak nigdzie indziej i prawdopodobnie temat ten podejmowano też tutaj w sposób najbardziej wieloaspektowy i najgłębszy [1].

Wydaje się, że społeczne oddziaływanie pamięci o drugiej wojnie światowej wciąż pozostaje bardzo silne, mimo że coraz mniej osób ma własne wspomnienia z tego okresu. Wraz z odchodzeniem pokolenia świadków pamięć komunikacyjna zostaje stopniowo zastępowana pamięcią kulturową, której nośnikiem jest m.in. literatura piękna [2]. Odwoływanie się do wojny przez młodsze pokolenia – jak zauważa Przemysław Czapliński – wiąże się też z potrzebami tożsamościowymi czasu pokoju, kiedy to tożsamość kształtowana jest często w kontrze do rzeczywistości wojennej [3].

Temat Holokaustu nie jest oczywiście niczym nowym w polskiej literaturze, o czym Hiemler doskonale wie. Na początku książki dokonuje skrótowego podsumowania ponad sześćdziesięcioletniej historii polskiej literatury o Holokauście i wyznaczenia najważniejszych cezur, nawiązując przy tym do ważnych wydarzeń polityczno-społecznych. Pierwszym z nich jest zakończenie wojny i pojawienie się pierwszych tekstów literackich nawiązujących do Zagłady jak choćby Medalionów (1946) Zofii Nałkowskiej czy Wielkiego Tygodnia Jerzego Andrzejewskiego (1948). Drugi ważny moment to z jednej strony odwilż, z drugiej marzec 1968 roku. Tutaj ważny wydaje się wpływ Henryka Grynberga, który np. w Żydowskiej wojnie (1965) próbował skonfrontować polskich czytelników z niewygodnymi pytaniami o miejsce Żydów w polskim społeczeństwie powojennym. Po roku 1968 roku „tematyka żydowska" odżyła, wprowadzone tym razem do literatury polskiej przez Hannę Krall w Zdążyć przed Panem Bogiem (1977) w nowej formie sposobu opowiadania o wojnie – wywiadzie. Dalsze eksplorowanie tematu wojny przypadło na lata 80. XX wieku i było inspirowane m.in. filmem Claude Lanzmanna Shoah (1985). Ten etap wiąże się ze zwróceniem większej uwagi na perspektywę sprawców i biernych uczestników tamtych wydarzeń, jak to ma miejsce np. w książce Początek Andrzeja Szczypiorskiego (1986) czy eseju Biedni Polacy patrzą na getto Jana Błońskiego (1987).

W literackim opracowywaniu tematu Zagłady autorka wyróżnia kilka faz związanych ze zmianami w sposobie narracji, uznając przy tym publikację opowiadań Tadeusza Borowskiego Kamienny świat (1948) za przełom w tej dziedzinie. Jak twierdzi Hiemer autorzy późniejszych artystycznych opracowań tematyki wojennej albo dystansowali się od strategii narracyjnej Borowskiego (przenikania się roli autora, narratora i bohatera, języka o prowokacyjno-drastycznym zabarwieniu i ukazywania rzeczywistości w obozie koncentracyjnym jako rodzaju „normalności"), albo świadomie sięgali po nie jako po podstawy dalszych eksperymentów.

Hiemer zauważa, że po 1989 roku i okresie „przesytu historią", druga wojna światowa powraca do polskiej literatury w postaci fragmentarycznej, ambiwalentnej, skupionej na jednostce i miotających nią sprzecznościach, często brutalnej. Trzeba tu jednak podkreślić, że jeśli chodzi o drastyczne przedstawienia wojny w polskiej literaturze nie była to nowość, gdyż jak zauważa Adam Krzemiński, polska literatura w PRL różniła się pod tym względem wyraźnie od literatury niemieckiej, szczególnie tej z NDR [4]. Obok wysypu późnych świadectw dawanych przez ocalonych i literatury autobiograficznej, pojawia się coraz więcej opracowań autorstwa przedstawicieli drugiej i trzeciej generacji, którzy podchodzą do tematu w sposób bardziej krytyczny. Dzięki rosnącemu dystansowi udaje się bowiem wypracować nowe strategie opowiadania o wojnie i nowe prowokacyjne sposoby jej przedstawiania.

W debiutanckiej minipowieści Pazińskiego pt. Pensjonat odnaleźć można autobiograficzne wspomnienia autora wplecione w fikcyjne ramy: pierwszoosobowy narrator – ostatnie ogniwo łańcucha pokoleń żydowskiej wspólnoty – podróżuje do miejsca odwiedzanego w dzieciństwie: żydowskiego pensjonatu pod Warszawą. Tematyka dzieła Pazińskiego obraca się wokół wymierania żydowskiej kultury i pamięci o niej oraz wokół współczesnych problemów, z którymi boryka się starzejąca się wspólnota. W recenzji dla tygodnika „Polityka" Justyna Sobolewska określa ją nawet mianem „powiastki filozoficznej o żydowskim losie i o rozpadzie" [5].

Ślicznotka doktora Józefa Zyty Rudzkiej przedstawia z kolei codzienność domu opieki dla osób starszych, a w retrospekcji opisuje traumatyczne dzieciństwo bohaterek. Dwie siostry bliźniaczki – obecne pensjonariuszki domu opieki – były poddawane przez doktora Józefa Mengele eksperymentom medycznym w Auschwitz. Między jedną z nich – piękną panią Czechną – a tytułowym doktorem Józefem wytworzyła się szczególna relacja. Przynajmniej takie wspomnienia o doktorze zachowała z dzieciństwa bohaterka. Dodatkowo szokuje to, że dyrektor domu opieki traktuje swoich podopiecznych jak więźniów i ich codzienność jest niepokojąco bliska ich doświadczeniom obozowym.

Analizując teksty Pazińskiego i Rudzkiej, Hiemer zastanawia się, na ile daje się połączyć w literaturze teraźniejszą rzeczywistość z przeszłością i w jaki sposób drugie i trzecie pokolenie przekaze w najnowszej literaturze pamięć Holokaustu, którego nie zna z własnych doświadczeń, a jedynie z opowieści i świadectw innych – Hiemler bada więc tzw. postpamięć. Zwraca przy tym szczególną uwagę na środki literackie i aspekty tekstualne, czyli na język, który trzeba było twórczo rozwinąć w analizowanych utworach, żeby opowiedzieć o niewypowiadalnej traumie. Zarazem przygląda się krytycznie kontekstowi powstania tych tekstów. Na koniec badaczka osadza swą analizę w toczących się w Polsce dyskusjach o obciążonych historycznie stosunkach polsko-żydowskich i poddaje refleksji kwestię łamania tabu przez literaturę.

W przypadku Pensjonatu, Hiemer dochodzi do wniosków, że to, co bohater zna z opowieści, czyli to, co wydarzyło się przed rzeczywistym czasem narracji i czego on sam nie może pamiętać, staje się elementem jego życia. Doświadczenia grupy, z której pochodzi, stoją tutaj na pierwszym planie. Ponieważ autor przyłożył dużą wagę do sygnalizowania wewnętrznych procesów myślowych postaci tekst wydaje się tym autentyczniejszy, zarazem sposób opowiadania o przeszłości w tej powieści sprawia, że wydarzenia historyczne stają się niepewne, przypadkowe i niedorzeczne.

O ile Paźiński zajmuje się odkrywaniem historii rodzinnej i badaniem tożsamości etnicznej, Rudzka obiera w swoim tekście zupełnie inną strategię i sięga po perspektywę dziecka. Ślicznotka doktora Józefa analizowana jest przez Hiemer z perspektywy użytych posttraumatycznych strategii narracji. Badaczka zwraca uwagę, że autorka świadomie podważa utarte narracje pamięci, zestawiając choćby ze sobą dom spokojnej starości i obóz koncentracyjny. Kiedy Paziński stara się zaznaczać wielowymiarowość tożsamości młodego pokolenia wynikającą ze złożoności historii, Rudzka mówi głosem straumatyzowanego pokolenia wojennego, zwłaszcza jeśli chodzi o to, jak świadkowie traktowani byli przez otoczenie.

W drugiej części swojej pracy Hiemer odnosi się do dyskursu i antyżydowskich resentymentów w społeczeństwie i kulturze polskiej. Próbuje w skrócie przedstawić życie Żydów dzisiaj, które w obu tekstach ukazano jako coś zanikającego (zanika także pamięć o nich). Autorka podkreśla, że zarówno Paziński, jak i Rudzka podchodzą z dużą dozą ironii do dychotomii ofiar polskich i żydowskich, a także zawierają w swoich tekstach krytykę dzisiejszego przedstawiania historii i obchodzenia się ze wspomnieniami o Zagładzie. Szczególnie Ślicznotka doktora Josefa konfrontuje czytelnika z dzisiejszym polskim antysemityzmem.

Wspólne dla obu dyskutowanych przez Hiemer tekstów jest wtórne świadectwo – (fikcyjne) pokolenie wojenne wzbudza zainteresowanie u (równie fikcyjnych) przedstawicieli grup drugiej i trzeciej generacji powojennej, choć jednocześnie zaznacza się tu konflikt pokoleń. Podczas gdy starsze pokolenie nie jest w stanie opowiedzieć o swoich doświadczeniach i ucieka od powracania pamięcią do przeszłości, młodsze pokolenie stoi przed wyzwaniem, żeby w jakiś sposób umiejscowić doświadczenia przodków we własnym życiu.

Zdaniem Hiemer o najnowszej polskiej literaturze o Holokauście daje się więc powiedzieć, że w dwójnasób wyemancypowała się ona z tradycji pisania o doświadczeniach wojennych: po pierwsze nie powiela wzorców narracyjnych używanych przez pokolenie ofiar, a nawet sili się na pewną krytykę sposobów radzenia sobie z przeszłością i traumą. Co ciekawe, brak w niej też praktycznie wizerunku Niemca. Po drugie młodsi autorzy świadomie sięgają po takie strategie fikcjonalizacji świata przedstawionego, które oddalają ich od historiografii, choćby przytaczając fragmentarycznie, silnie zindywidualizowane i wzajemnie podważające się wersji zdarzeń czy obierając perspektywę dziecka.

Zastanawiające jest przy tym stwierdzenie Hiemer, że być może to, co w innych literaturach budziłoby ostry sprzeciw w kontekście Holokaustu i uchodziłoby za łamanie tabu, w Polsce – jak pokazuje choćby przykład książki Rudzkiej czy Noc żywych Żydów (2012) Igora Ostachowicza – nie wzbudza emocji i przechodzi niemal niezauważone. Hiemer łączy to z pluralizmem i wielowymiarowymi przedstawieniami historii w polskiej literaturze oraz sceptycyzmem opinii publicznej w stosunku do ujednoliconej pamięci zbiorowej. Można by się jednak zastanowić, czy nie łączy to się również z kiepską kondycją polskiej krytyki literackiej i debaty publicznej o kulturze oraz z wciąż panującą społeczną obawą przed konfrontacją z tematyką żydowską.

[1] Breysach Barbara: „Intellektuelle Zeugenschaft und die Erfahrung der Überlebenden. Bemerkungen zur polnischen Literatur der Shoah" [w:] Schmitz Walter (red.): Erinnerte Shoah. Die Literatur der Überlebenden, Dresden 2003, s. 338-355, tutaj s. 335.

[2] Więcej o pamięci kulturowej i komunikacyjnej patrz np.: Assmann Jan: „Kultura pamięci", [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Kraków 2009, s. 59-100.

[3] Więcej o pamięci kulturowej i komunikacyjnej patrz np.: Assmann Jan: „Kultura pamięci", [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Kraków 2009, s. 59-100.

[4] Krzemiński Adam, „Miejsca upamiętnienia zbrodni nazistowskich w Polsce i Niemczech i ich wpływ na kultury pamięci oby państw", tom pokonferencyjny (w przygotowaniu).

[5] Sobolewska Justyna: „Taniec z cieniami. Powiastka filozoficzna o żydowskim losie", Polityka, 30.07.2009. Dostęp online:

http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/ksiazki/297843,1,recenzja-ksiazki-piotr-pazinski-pensjonat.read (26.02.2017).

Diese slawistische Masterarbeit behandelt unter ihrem einen größeren Überblick ver­sprechenden Titel eingehend nur zwei Texte, die auf ähnliche Weise mit dem Generatio­nen- und Erinnerungsbruch zwischen der Erlebnisgeneration des Holocaust und den Nach­geborenen umgehen: Pensjonat (2009) von Piotr Paziński und – in dieser Reihenfolge – Ślicznotka doktora Josefa (2006) von Rudzka Zyta, die beide jüdische Altenheime in Polen als Szenerie für Erinnerungsreflexion nutzen. Die zwei Textanalysen zeichnen sich durch narratologische Präzision und feinsinnige Beobachtungen (etwa zur Doppelcodierung se­mantischer Räume) aus, ihre Einordnung in den Kontext der polnischen Erinnerungskultur verknüpft die beiden Bücher überzeugend mit den bereits bekannten Problemen im polni­schen Gedächtnisdiskurs (Opfer-Konkurrenz zwischen Polen und Juden, polnischer Anti­semitismus, Tabubereiche wie Sexualität im Konzentrationslager etc.). Elisa-Maria Hie­mer liest die beiden Texte paradigmatisch als Zeugnisse einer allgemeineren Entwicklung gedächtnisbezogener Literatur zu Phänomenen der postmemory (Marianne Hirsch), also des Umgangs der Nachgeborenen mit den für sie nur noch mittelbar aus deren Erinnerun­gen fassbaren Erfahrungen der zunehmend alternden, vom Tod immer weiter ausgedünn­ten Erlebnisgeneration(en).

Den angekündigten „Generationenkonflikt" vermag ich so freilich nicht recht zu ent­decken – eher zeugt der etwas zu spektakuläre Titel von Besonderheiten der Textsorte „Masterarbeit", die dazu verführt, mit möglichst breiten Themenstellungen einen größeren Anspruch an die eigene Arbeit aufzubauen, als dann die Konventionen der Prüfungspraxis (Zeit- und leider häufig auch wissenschaftsfeindliche Umfangsrestriktionen) tatsächlich umzusetzen erlauben. Weit ausholend entwirft auch H. im verhältnismäßig sehr umfang­reichen Einleitungsteil Entwicklung und Zustand der polnischen Gedächtnisliteratur, ohne dazu doch wirklich Neues beitragen zu können. Um einen möglichst breiten Horizont be­müht kompiliert sie, ohne dies in jedem Einzelfall kenntlich zu machen und nicht immer ganz korrekt, aus zweiter Hand [1], was zu auffälligen bibliografischen Unstimmigkeiten führt: Der auf S. 106 f. zitierte Aufsatz von Birkmeyer findet sich an einer anderen Stelle [2] als der von H. angegebenen; Majchrowski ist nicht der Autor, sondern Sekundärquelle [3] des Zitats des Schriftstellers Michał Zygmunt (S. 10), das nicht aus der im Text genannten Er­zählung stammt, sondern aus einem Interview mit Zygmunt [4]; Jan Błońskis auf S. 23 zitier­ter Aufsatz erschien nicht 1991 in den Teksty Drugie, sondern bereits 1990 etc.

Pauschali­sierende Formulierungen zeugen auch im Bereich primärer Texte nicht immer von Lektüre dessen, wovon die Rede ist: Paweł Huelles Roman Weiser Dawidek spielt nicht „im Dorf" (S. 27), sondern in Danzig (Gdańsk), inwiefern ausgerechnet Miłoszs als Eintritt ins Exil 1953 erschienenes Buch Zniewolony umysł mit seiner Aufarbeitung der totalitaristischen Erfahrung, die auch eindringliche Schilderungen des NS-Terrors in Polen enthält, „das Primat der literarischen Erinnerung an den Holocaust angreifen" (S. 21) will oder soll, er­schließt sich mir nicht. Angesichts weiterer Unnötigkeiten (z.B. auf S. 102 die innerhalb der Arbeit dysfunktionale, unbeantwortete Frage, „inwiefern [bei Paziński] romantische Erzählstrategien zum Tragen kommen": „Um [darüber] wirklich qualifizierte Aussagen treffen zu können [...], böte sich eine Beschäftigung mit dem Werk unter diesem Gesichts­punkt an", die natürlich nicht erfolgt und mit der übrigen Argumentation auch nichts zu tun hätte) fragt man sich, ob der Autorin wirklich ein Gefallen damit getan wurde, ihre – publikationswerten – Ergebnisse in dieser durch institutionelle Zwänge überformten Ge­stalt zur Publikation freizugeben, oder ob nicht eine ihre tatsächliche Leistung freilegende konzentrierte Veröffentlichung in Form etwa zweier miteinander korrespondierender Auf­sätze zu den beiden Texten zielführender gewesen wäre. Ihre konkrete Arbeit am von ihr gelesenen Text selbst ist ja stets überzeugend; die von mir vorgebrachte Kritik gilt deshalb weniger Schludrigkeitsfehlern im Einführungsteil einer im Kernbereich tatsächlich sehr guten Masterarbeit als der Betriebsblindheit, mit der durch äußere Vorgaben provozierte Schwachstellen einer Qualifikationsarbeit gedankenlos publiziert werden können. Die Au­torin hätte Besseres verdient.

[1] U.a. Przemysław Czaplińsnki: Polska do wymiany. Póżna nowoczesność i nasze wiel¬kie narracje, Warszawa 2009, und Zbigniew Majchrowski, Wojciech Owczarski (Hrsg.): Wojna i postpamięć [Krieg und Post-Erinnerung], Gdańsk 2011.

[2] Jens Birkmeyer: Thesen über ein zukünftiges Erinnern, in: DERS., CORNELIA BLAS¬BERG (Hrsg.): Erinnern des Holocaust? Eine neue Generation sucht Antworten, Biele¬feld 2006, S. 229-231.

[3] Zbigniew Majchrowski: Ante portas, in: Ders./Owczarski (wie in Anm. 1), S. 9-16.

[4] http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/2029020,53668,8643537.html (12.06.2014).

Diese Rezension erschien zuerst in der Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung 63 (2014) H. 3.